Grajewski Jan (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom II (art. 425-673)

Kodeks postępowania karnego utrzymuje postępowania szczególne, choć w znacznie zmodyfikowanej postaci. Jednocześnie ustawodawca zrezygnował ze znanych dotychczas trybów szczególnych, mianowicie postępowania w stosunku do nieobecnych (rozdział 42 k.p.k. z 1969 r.) oraz postępowania przyspieszonego (rozdział 45 k.p.k. z 1969 r.). W związku z uchwaleniem nowego, obowiązującego od 17 października 2001 r., kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, skreślony został rozdział 54 kodeksu postępowania karnego o intytulacji "Postępowanie w sprawach o wykroczenia" (por. art. 5 § 7 pkt 4 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Dz. U. Nr 106, poz. 1149).

Wyodrębnienie trybów szczególnych, jako postępowań różniących się odstępstwami od postępowania uznanego za typowe, jest cechą charakterystyczną współczesnych ustawodawstw karnoprocesowych. W ramach tych postępowań szczególnych znacząca jest grupa postępowań wyróżniająca się zredukowaniem formalizmu tej formy postępowania karnego, która uznana została w danym systemie procesowym za "modelową", zasadniczą dla rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej. Wśród założeń konstrukcyjnych tych szczególnych odmian procesu wydatne odzwierciedlenie znajdują dyrektywy zasady szybkości procesowej, które ujmowane są niekiedy w literaturze także w ramach zasady koncentracji procesu. Zwiększenie koncentracji czasowej jest postulatem szczególnie istotnym przy kreowaniu odmian postępowań, których założeniem jest uproszczenie postępowania karnego w celu szybszego i sprawniejszego ścigania drobnej przestępczości, z jednoczesnym założeniem oszczędności sił i środków niezbędnych do zwalczania groźnej przestępczości.

Skoro postępowania szczególne są odstępstwem od zasadniczego trybu rozpoznawania spraw karnych, a więc w swej strukturze są wyjątkiem od zasady, w piśmiennictwie (J. Grajewski, Postępowanie nakazowe - epizod czy reguła w polskim prawie karnym procesowym, NP 1987, nr 11-12, s. 57-58) postuluje się podstawowe warunki, którym odpowiadać powinny wszystkie odmiany typowego przebiegu procesu, w tym także takie, u których podstaw leży paremia minima non curat praetor. Warunki te są następujące:

Istotną wskazówkę interpretacyjną formułuje A. Gaberle, Postępowania szczególne..., s. 15, podnosząc, że przepisy regulujące postępowanie szczególne, przebiegające w sposób odmienny od postępowania zwykłego, muszą być traktowane jako zespoły przepisów wyjątkowych. Ważną konsekwencją takiej relacji między przepisami regulującymi postępowanie zwyczajne oraz postępowania szczególne jest to, że tych ostatnich nie wolno wykładać rozszerzająco, lecz należy je wykładać ściśle. Odnosi się to również do postępowania uproszczonego, choć odsyłają do niego przepisy regulujące pozostałe postępowania. Jeżeli zatem okazałoby się przy prowadzeniu postępowania, np. w sprawach o wykroczenia, że przepisy o trybie uproszczonym nie regulują określonej kwestii, to nie wolno tej (pozornej) luki wypełniać za pomocą analogii do przepisów o postępowaniu uproszczonym, lecz należy stosować przepisy o postępowaniu zwykłym.

Kolejnymi regułami interpretacyjnymi są:

W doktrynie podnosi się (M. Cieślak, Polska procedura..., s. 213-214; A. Gaberle, Postępowania szczególne..., s. 16), że trafne założenia trybów szczególnych nie mogą jednak prowadzić do niebezpiecznego przekonania, jakoby ekonomika i szybkość postępowania, łączące się także z rezygnacją ze stosowania niektórych przepisów statuujących gwarancje procesowe dla oskarżonego, uzyskiwały w tych trybach rangę dyrektyw mających pierwszeństwo nad innymi zasadami procesowymi, w tym nad zasadą trafnej reakcji karnej (art. 2).

Kodeks postępowania karnego w odrębnym dziale X wyróżnia w rozdziałach 51-53 następujące postępowania szczególne:

Są to tryby szczególne o zredukowanym formalizmie w stosunku do postępowania zwyczajnego.

Do pozakodeksowych postępowań szczególnych zaliczane jest postępowanie karne skarbowe uregulowane w ustawie z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.), który obowiązuje od dnia 17 października 1999 r. oraz postępowanie uregulowane w ustawie z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 106, poz. 1148 z późn. zm.).

Sporne w literaturze jest zaliczenie do trybów szczególnych postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych (dział XV) oraz postępowania poprawczego prowadzonego wobec nieletnich w oparciu o ustawę z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.).

Ustawodawca w obecnej ustawie procesowej zrezygnował ze znanych kodeksowi z 1969 r. trybów szczególnych, a mianowicie: postępowania w stosunku do nieobecnych (art. 415-417) oraz postępowania przyspieszonego (art. 446-454).

Postępowanie w stosunku do nieobecnych jako tryb ustalania odpowiedzialności karnej za przestępstwa zagrożone nawet karą śmierci, a zwłaszcza praktyka jego stosowania do 1989 r., napotykało negatywną ocenę doktryny i opinii publicznej. Ten tryb szczególny był wykorzystywany jako instrument prześladowania przeciwników politycznych. Na skutek nadużywania w przeszłości tego trybu dla celów politycznych, w dyskusji nad nową ustawą postulowano zniesienie tego postępowania. W konsekwencji w obecnym kodeksie to postępowanie pominięto.

Także postępowanie przyspieszone wykorzystywane było, zwłaszcza w latach osiemdziesiątych, jako instrument walki politycznej. Tryb przyspieszony był krytykowany w literaturze przede wszystkim ze względu na niewystarczające zabezpieczenie prawa do obrony, a uzasadnienie rządowego projektu k.p.k. stwierdzało wręcz, że postępowanie to często łączyło się z naruszeniem podstawowych praw człowieka.

Przepisów o postępowaniach szczególnych nie stosuje się do postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, uregulowanego w ustawie z dnia 28 października 2002 r. (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 z późn. zm.). Por. art. 22 tej ustawy.

Oprócz postępowania z oskarżenia publicznego ustawa procesowa - ze względu na sposób ścigania - odróżnia drugą zasadniczą odmianę procesu: postępowanie z oskarżenia prywatnego. Ten tryb ścigania przestępstw uzależniony jest w zasadzie od woli pokrzywdzonego, który wnosi i popiera oskarżenie przed sądem jako oskarżyciel prywatny.

U podstaw tej odmiany procesu, ujętej w odrębnym postępowaniu szczególnym (rozdział 52), leży charakter przestępstw ściganych w trybie prywatnoskargowym. W literaturze powszechnie przyjmuje się, że pozostawienie ścigania niektórych przestępstw inicjatywie pokrzywdzonego wynika z faktu, że czyny te naruszają bezpośrednio tylko interes pokrzywdzonego, zaś interes zbiorowy tylko pośrednio, i tylko pod warunkiem, że dotknięty jest interes indywidualny.

Ustawa procesowa nie określa generalnie zakresu przedmiotowego przestępstw ściganych w postępowaniu prywatnoskargowym. Ustawodawca statuuje ten tryb postępowania poprzez jego wskazanie przy poszczególnych przestępstwach w części szczególnej kodeksu karnego (np. art. 216 § 1 i 2 w zw. z § 5 - zniewaga) oraz innych ustawach zawierających przepisy karne (np. art. 46 ust. 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe, Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.).

Kodeks karny przewiduje następujące przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego:

Ściganie przestępstw prywatnoskargowych nie jest jednak wyłączną domeną pokrzywdzonego występującego w roli oskarżyciela prywatnego. Ustawa procesowa uprawnia bowiem prokuratora do ingerencji w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego na warunkach określonych w art. 60. W myśl tego przepisu prokurator wszczyna postępowanie albo wstępuje do postępowania już wszczętego, jeżeli wymaga tego interes społeczny (§ 1). Postępowanie toczy się wówczas z urzędu (§ 2). Szerzej na powyższy temat zob. uwagi do art. 60.

Kodeks postępowania karnego nadal nie przewiduje postępowania prywatnoskargowego w postępowaniu karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych (dział XV). W Uzasadnieniu rządowego projektu k.p.k. podnosi się, że postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego nie jest przydatne, głównie ze względu na specyficzne zhierarchizowanie stosunków życia wojskowego, wobec czego ochronę interesów pokrzywdzonego w tych sprawach zapewnia się również w postępowaniu zwyczajnym, tyle że z istotną modyfikacją (art. 661). W myśl § 1 art. 661 przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego staje się z chwilą złożenia skargi przez pokrzywdzonego przestępstwem ściganym z urzędu. Odpowiednikiem art. 60 k.p.k. w postępowaniu w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych jest § 2 art. 661, w myśl którego prokurator wojskowy może także wszcząć z urzędu postępowanie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego, jeżeli wymaga tego interes społeczny.

Zgodnie z przepisem art. 48 pkt 2 u.p.n. w sprawach nieletnich nie stosuje się przepisów o postępowaniu w sprawach z oskarżenia prywatnego.

Postępowanie nakazowe znane było polskiemu prawu procesowemu w okresie międzywojennym (art. 31-40rozdziału VIII przep. wprow. k.p.k. z 1928 r.). Kodeks postępowania karnego z 1969 r. zrezygnował z postępowania nakazowego jako trybu szczególnego. W sposób trwały postępowanie nakazowe powróciło do naszego systemu procesowego dopiero ustawą z dnia 17 czerwca 1988 r. (Dz. U. Nr 20, poz. 135). Współczesne europejskie ustawodawstwa karnoprocesowe preferują ten sposób ustalania odpowiedzialności karnej sprawców drobnych przestępstw.

Cechą szczególną postępowania nakazowego jest eliminacja rozprawy głównej jako centralnego etapu stadium jurysdykcyjnego i najważniejszego odcinka drogi procesu. Miejsce rozprawy zajmuje posiedzenie, w którym następuje orzekanie o winie i karze w postaci wydania przez jednoosobowy skład sądu tzw. wyroku nakazowego. Orzekanie następuje na podstawie materiałów zebranych w dochodzeniu.

Wydawać by się mogło, że takie skrajne odstępstwo od zasadniczej struktury procesu karnego jest współcześnie nie do przyjęcia. Ograniczenie czy zniesienie dyrektyw zasady kontradyktoryjności, bezpośredniości, obrony czy publiczności oraz zmiany zasady kolegialności ciała orzekającego na rzecz sądu jednoosobowego musiałoby doprowadzić do odrzucenia takiej koncepcji ustalenia odpowiedzialności karnej, gdyby nie charakterystyczna dla postępowania nakazowego instytucja sprzeciwu. Wyrok nakazowy jest skierowaną do oskarżonego przez sąd propozycją ustalenia rozmiarów odpowiedzialności karnej za zarzucony czyn. Od zgody oskarżonego na tego rodzaju sposób ustalania jego winy i konsekwencji karnych zależy byt wyroku nakazowego, a więc postępowania nakazowego jako trybu szczególnego. Sprzeciw jako środek zaskarżenia jest instrumentem obrony oskarżonego zarówno przed negatywnymi konsekwencjami - które na skutek uproszczeń specyficznych dla postępowania nakazowego mogą występować przy dokonywaniu ustaleń faktycznych - jak i jako wyraz kwestionowania rodzaju i wysokości zastosowanych kar i środków karnych. Jest brakiem zgody na propozycję sądu.

Nie ulega wątpliwości, że brak instytucji sprzeciwu w modelu postępowania nakazowego uniemożliwiłby uznanie takiego trybu szczególnego za odpowiadający założeniom współczesnego procesu karnego.

Polski tryb nakazowy pozostaje także w zgodności z powszechnie przyjętą i akceptowaną we współczesnym świecie zasadą, która wynika z Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ, iż każdemu, komu uczyniono zarzut popełnienia przestępstwa, gwarantuje się prawo do rozpoznania jego sprawy przez sąd na jawnej rozprawie. Trafny jest pogląd, że dobrowolna rezygnacja z tego prawa umożliwia orzekanie w innej drodze niż jawna rozprawa sądowa. Skoro zaś dobrowolność tej rezygnacji zabezpieczona jest prawem do wniesienia sprzeciwu, nie może ulegać wątpliwości zgodność tego postępowania z założeniami współczesnego procesu karnego.

Konsekwencją nowego ujęcia ustawowej zasady domniemania niewinności w przepisie art. 5 § 1 jest m.in. to, że nakaz karny orzekany jest w formie wyroku (art. 500). Ustawa dla orzeczenia wydanego w postępowaniu nakazowym, które ustala odpowiedzialność karną i jej konsekwencje, statuuje nazwę "wyrok nakazowy" i takie nazewnictwo przyjmuje w poszczególnych przepisach kodeksu.

Rozdziały 65a i 65b zostały dodane przez art. 2 pkt 8 ustawy nowelizującej z 18 marca 2004 r., która weszła w życie z dniem 1 maja 2004 r. Przepisy w nich zawarte stanowią implementację decyzji ramowej o e.n.a.

Decyzje ramowe stanowią instrument prawny specyficzny dla trzeciego filaru Unii Europejskiej. Podstawę ich wydawania stanowi art. 34 ust. 2 traktatu o Unii Europejskiej w brzmieniu nadanym traktatem amsterdamskim (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864 - załącznik). Decyzje ramowe odpowiadają koncepcyjnie i konstrukcyjnie dyrektywom w pierwszym filarze (W. Czapliński (w:) Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, red. J. Barcz, Warszawa 2003, s. 124). Wydawane są przez Radę Unii Europejskiej w celu zbliżania ustaw i przepisów wykonawczych państw członkowskich. Decyzje ramowe wiążą państwa członkowskie w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawiają jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków. Przepis art. 34 ust. 2 lit. b traktatu o Unii Europejskiej w brzmieniu nadanym traktatem amsterdamskim wyłącza w odniesieniu do decyzji ramowych możliwość wywołania skutku bezpośredniego. Oznacza to, że decyzje ramowe zasadniczo pozbawione są sankcji w wypadku ich niewdrożenia.

Europejski nakaz aresztowania jest wyrazem dążeń do zniesienia formalnej procedury ekstradycyjnej między Państwami Członkowskimi w odniesieniu do prawomocnie skazanych osób uciekających przed sprawiedliwością oraz przyspieszenia procedur ekstradycyjnych w odniesieniu do osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa. Taki cel został sformułowany m.in. w konkluzjach Rady Europejskiej w Tampere z dnia 15 i 16 października 1999 r. Opiera się za zasadzie wzajemnego uznawania decyzji sądowych.

W preambule decyzji ramowej wskazano, iż cel UE, jakim jest ustanowienie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, prowadzi do zniesienia ekstradycji między państwami członkowskimi i zastąpienia jej systemem przekazywania osób między organami sądowymi. W dalszej perspektywie wprowadzenie nowego, uproszczonego systemu przekazywania osób skazanych bądź podejrzanych, w celach wykonania wyroku lub wszczęcia postępowania prowadzącego do wydania wyroku w sprawach karnych, stwarza możliwość usunięcia złożoności obecnych procedur ekstradycyjnych i związanej z nimi możliwości przewlekania postępowania. Dominująca do niedawna między państwami członkowskimi tradycyjna współpraca w zakresie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości powinna zostać zastąpiona przez system swobodnego przepływu orzecznictwa sądowego w sprawach karnych, obejmujący zarówno decyzje prawomocne, jak i nieprawomocne.

Podstawowa różnica między e.n.a. a ekstradycją polega na tym, że ekstradycja jest instytucją służącą wydawaniu osób ściganych między państwami, w przypadku której dużą rolę odgrywa czynnik polityczny, zaś e.n.a. stanowi instrument działający bezpośrednio między organami sądowymi państw członkowskich UE.

Stosownie do art. 34 ust. 1 decyzji ramowej, jej implementacja przez państwa członkowskie powinna była nastąpić do dnia 31 grudnia 2003 r. W odniesieniu do nowych państw Unii Europejskiej obowiązek ten aktualizował się w chwili ich przystąpienia do UE, a więc w dniu 1 maja 2004 r. Według danych na dzień 1 czerwca 2005 r. decyzja ramowa została implementowana we wszystkich państwach członkowskich. Jako ostatnie decyzję ramową wdrożyły Włochy (stosowna regulacja weszła w życie 14 maja 2005 r.).

Europejski nakaz aresztowania zastąpił ekstradycję między państwami członkowskimi UE. Zgodnie z 31 decyzji ramowej od dnia 1 stycznia 2004 r. zastąpiła ona odpowiednie przepisy konwencji mających zastosowanie w stosunkach między państwami członkowskimi w dziedzinie ekstradycji:

Powyższe nie oznacza jednak, że między państwami członkowskimi nie może już w żaden sposób dojść do wydawania osób w oparciu o procedurę ekstradycyjną. Zgodnie bowiem z art. 32 decyzji ramowej każde z państw członkowskich mogło w momencie przyjęcia decyzji ramowej wydać oświadczenie, że jako wykonujące nakaz państwo członkowskie będzie ono nadal postępowało z wnioskami odnoszącymi się do czynów przestępczych popełnionych przed określoną przez siebie datą zgodnie z systemem ekstradycyjnym mającym zastosowanie przed dniem 1 stycznia 2004 r. Data, o której mowa, nie może być jednak późniejsza niż dzień 7 sierpnia 2002 r., a więc dzień wejścia w życie decyzji ramowej. Oświadczenie takie może zostać wycofane w dowolnym czasie. Zgodnie z treścią oświadczeń opublikowanych w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich z dnia 18 lipca 2002 r. (OJ L Nr 190, s. 19) jedynie trzy państwa członkowskie skorzystały z możliwości, jaką stwarza art. 32 decyzji ramowej. Wskazały one następujące daty:

Natomiast Luksemburg w swoim ustawodawstwie wewnętrznym implementującym decyzję ramową o e.n.a. przyjął, iż e.n.a. może zostać wydany wyłącznie w odniesieniu do przestępstw popełnionych po dniu 7 sierpnia 2002 r. W regulacji włoskiej przyjęto również, że ma ona zastosowanie do e.n.a. wydanych po dniu wejścia jej w życie, tj. 14 maja 2005 r., zaś rezygnacja z zasady podwójnej przestępności może mieć miejsce jedynie w odniesieniu do przestępstw wymienionych w art. 2 ust. 2 decyzji ramowej o e.n.a., które popełnione zostały po 14 maja 2005 r.

Spośród nowych państw członkowskich, które 1 maja 2004 r. weszły w skład UE, następujące państwa akceptują wyłącznie e.n.a. wydane w odniesieniu do czynów popełnionych po:

W konsekwencji, wnioski o wydanie skierowane do tych państw, a dotyczące czynów popełnionych przed wskazanymi datami, będą wykonywane zgodnie z procedurą ekstradycyjną, jaka obowiązywała między państwami członkowskimi UE przed dniem 1 stycznia 2004 r. Natomiast wnioski dotyczące czynów popełnionych we wskazanym dniu lub też później wykonywane będą w trybie e.n.a. Tym samym w razie kierowania do jednego ze wskazanych państw wniosku o wydanie określonej osoby, data popełnienia przestępstwa będzie determinowała już sam tryb, w którym dojdzie do wydania tego wniosku, oraz warunki formalne, jakie powinien on spełniać. W odniesieniu do pozostałych państw członkowskich, niezależnie od daty popełnienia czynu, z związku z którym ma dojść do wydania, stosuje się przepisy o e.n.a.

Z punktu widzenia przepisów regulujących przekazywanie osób na podstawie e.n.a. istotne znaczenie ma możliwość rozszerzenia współpracy między poszczególnymi państwami członkowskimi przewidziana w przepisie art. 31 ust. 2 decyzji ramowej. Zgodnie z nim, po wejściu w życie decyzji ramowej państwa członkowskie mogą zawierać dwustronne lub wielostronne porozumienia w zakresie zmierzającym do poszerzenia i pogłębienia uregulowań przyjętych w decyzji ramowej oraz służącym upraszczaniu i ułatwianiu procedur przekazywania osób na podstawie e.n.a., w szczególności przez ustalanie terminów krótszych niż określone w art. 17 decyzji ramowej, poprzez rozszerzenie listy przestępstw określonych w art. 2 ust. 2 decyzji ramowej, przez dalsze ograniczanie podstaw do odmowy wykonania e.n.a., wymienionych w art. 3 i 4 decyzji ramowej, bądź przez obniżanie progu przewidzianego w art. 2 ust. 1 lub 2 decyzji ramowej.

W razie zatem zawarcia przez Polskę porozumienia, o którym mowa powyżej, sądy orzekające w kwestii wydania bądź wykonania e.n.a. w stosunkach z państwem - stroną takiego porozumienia, a także prokuratorzy i organy ścigania, zobligowane będą uwzględniać oprócz zawartej w kodeksie postępowania karnego regulacji dotyczącej e.n.a., również unormowania przyjęte w takim porozumieniu.

Rozdział 65a zawiera przepisy dotyczące wystąpienia sądu polskiego do organów sądowych innego państwa członkowskiego UE o przekazanie osoby ściganej na podstawie e.n.a. W rozdziale tym e.n.a. nazywany jest "nakazem", dla odróżnienia od e.n.a. wydanego przez organ sądowy innego państwa członkowskiego UE, do którego odnoszą się uregulowania zawarte w rozdziale 65b, a nazywanego tam "nakazem europejskim".

Przepisów rozdziału 65a nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe (art. 113 § 3 pkt 2 k.k.s.). Natomiast zgodnie z art. 113 § 1 k.k.s. mają one odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe.

Rozdział 65b został dodany przez art. 2 pkt 8 ustawy nowelizującej z 18 marca 2004 r., która weszła w życie z dniem 1 maja 2004 r. Przepisy w nim zawarte stanowią implementację decyzji ramowej o e.u.a.

Rozdział 65b zawiera przepisy dotyczące wykonania przez polski sąd e.n.a. wydanego przez organ sądowy innego państwa członkowskiego UE oraz przekazania osoby ściganej temu państwu.

W rozdziale 65b e.n.a. nazywany jest "nakazem europejskim", dla odróżnienia od e.n.a. wydanego przez polski sąd, do którego odnoszą się uregulowania zawarte w rozdziale 65a, a nazywanego tam "nakazem".

Przepisów rozdziału 65b nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe (art. 113 § 3 pkt 2 k.k.s.). Natomiast zgodnie z art. 113 § 1 k.k.s. mają one odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe.

Rozdział 66 reguluje instytucję przekazywania orzeczeń do wykonania. Obok umów międzynarodowych, których stroną jest Polska, instytucja ta została wprowadzona do polskiego procesu karnego w drodze nowelizacji kodeksu postępowania karnego z 1969 r. z dniem 1 stycznia 1996 r. Pierwotnie dotyczyła ona wyłącznie wykonania kary pozbawienia wolności. W tym zakresie instytucja ta polega na przekazaniu przez jedno państwo drugiemu osoby, wobec której wykonywana jest na terytorium tego pierwszego kara pozbawienia wolności i kontynuowaniu wykonywania tej kary w tymże państwie. Zasadniczym jej celem jest umożliwienie skazanemu odbywania kary pozbawienia wolności we własnym państwie. Stąd też przekazanie orzeczenia dotyczącego kary pozbawienia wolności uzależnione jest od zgody osoby skazanej.

Obecny kształt i treść rozdziału 66 jest wynikiem nowelizacji dokonanej ustawą nowelizującą z 9 września 2000 r., która weszła w życie 4 lutego 2001 r. Celem zmian było przede wszystkim implementowanie postanowień konwencji Rady Europy o praniu dochodów pochodzących z popełnienia przestępstwa, ich ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie, sporządzonej w Strasburgu w dniu 8 listopada 1990 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 46, poz. 394) oraz konwencji Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi, sporządzonej w Wiedniu dnia 20 grudnia 1988 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 15, poz. 69). Jak wskazano w uzasadnieniu nowelizacji, nowe brzmienie rozdziału 66 nie ogranicza się jedynie do biernej recepcji norm prawa międzynarodowego, lecz wychodzi naprzeciw potrzebom skutecznego sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych we współczesnym świecie. Ma na celu stworzenie spójnych ram umożliwiających egzekwowanie w Polsce zagranicznych orzeczeń skazujących oraz występowanie o wykonanie za granicą orzeczeń sądów polskich. W związku z tym omawianą instytucję rozszerzono o możliwość przekazania do wykonania prawomocnych orzeczeń skazujących na kary inne niż pozbawienie wolności, a więc grzywnę i inne kary majątkowe, przepadek, zakaz wykonywania określonej działalności, wykonywania zawodu lub prowadzenia pojazdów, a także orzekające środki zabezpieczające, które nie polegają na pozbawieniu wolności.

Z uwagi na zasadę pierwszeństwa umów międzynarodowych (art. 615 § 2) szczególnego znaczenia nabierają regulacje traktatowe dotyczące wykonywania zagranicznych orzeczeń karnych. Polska jest stroną dwóch konwencji wielostronnych dotyczących przekazywania skazanych oraz wielu umów bilateralnych.

Zasadnicze znaczenie w odniesieniu do przekazywania skazanych między państwami europejskimi ma przygotowana i zawarta w ramach prac Rady Europy konwencja o przekazywaniu osób skazanych sporządzona w Strasburgu 21 marca 1983 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 51, poz. 279). Towarzyszy jej protokół dodatkowy sporządzony w Strasburgu 18 grudnia 1997 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 43, poz. 490). Zarówno konwencja, jak i protokół zostały podpisane i ratyfikowane przez Polskę. Konwencja weszła w życie w stosunku do Polski w dniu 1 marca 1995 r., zaś protokół dodatkowy w dniu 1 czerwca 2000 r. Stronami tej konwencji jest większość państw europejskich członków Rady Europy oraz spora grupa państw spoza Europy. Poniższa tabela przedstawia państwa-strony konwencji i protokołu dodatkowego wraz z datami ich wejścia w życie w stosunku do poszczególnych państw. Uwzględniony został stan na 1 października 2005 r. Oznaczenie "P" przy dacie wskazuje, że dane państwo jedynie podpisało konwencję lub protokół.

Drugą umową wielostronną, której stroną jest Polska, choć o znacznie mniejszym znaczeniu niż EKPOS, jest konwencja o przekazywaniu osób skazanych na karę pozbawienia wolności w celu odbycia kary w państwie, którego są obywatelami, sporządzona w Berlinie dnia 19 maja 1978 r. (Dz. U. z 1980 r. Nr 8, poz. 21), zwana również konwencją berlińską. Jej stronami są obecnie również Bułgaria, Czechy, Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna, Kuba, Mongolia, Mozambik, Rosja, Słowacja i Węgry. Niektóre spośród tych państw są stronami zarówno konwencji berlińskiej, jak i EKPOS. Są to Bułgaria, Czechy, Polska, Słowacja i Węgry, zaś Rosja jedynie podpisała EKPOS. Skoro przedmiot tych umów jest taki sam, powstaje pytanie o ich wzajemny stosunek. Ponieważ żadne z postanowień konwencyjnych zawartych w konwencji berlińskiej i EKPOS nie rozstrzyga tej kwestii, należy odwołać się do art. 30 konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 r. (Dz. U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439), który reguluje kwestię stosowania kolejnych traktatów dotyczących tego samego przedmiotu. Prowadzi to do wniosku, że w stosunkach między wymienionymi państwami zastosowanie powinna mieć EKPOS (zob. szerzej M. Płachta (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., t. 2, s. 635-636).

Oprócz wskazanych traktatów wielostronnych Polska jest również stroną umów dwustronnych, zawierających postanowienia o przekazywaniu skazanych. Zgodnie z art. 22 ust. 1 i 2 EKPOS nie narusza ona praw i zobowiązań wynikających z umów o ekstradycji i innych umów o współpracy międzynarodowej w sprawach karnych, dotyczących przekazywania osób pozbawionych wolności w celu konfrontacji lub złożenia zeznań, jeżeli zaś dwie lub więcej stron zawarło lub zawrze w przyszłości umowę lub porozumienie o przekazywaniu skazanych albo w inny sposób uregulowało lub ureguluje swoje stosunki w tym zakresie, strony będą miały prawo stosowania takiej umowy, traktatu lub porozumienia zamiast postanowień EKPOS. Również art. 19 konwencji berlińskiej stanowi, że konwencja ta nie narusza postanowień innych umów międzynarodowych, których uczestnikami są państwa-strony konwencji berlińskiej. Oznacza to, że w stosunkach z państwami-stronami wskazanych konwencji wielostronnych należy mieć na względzie również możliwość istnienia postanowień dotyczących przekazywania skazanych zawartych w umowach dwustronnych między takim państwem a Polską.

Według stanu na 1 października 2005 r. Polska związana jest następującymi umowami dwustronnymi dotyczącymi w całości lub części przekazywania osób skazanych, czy też szerzej - wykonywania orzeczeń sądowych w sprawach karnych:

Z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej znaczenia nabrały również regulacje prawa UE dotyczące wykonywania orzeczeń sądowych w sprawach karnych. Należy wskazać tu przede wszystkim postanowienia traktatu z Schengen, które przewidują m.in. wykonywanie zagranicznych wyroków karnych, w których orzeczono karę pozbawienia wolności. Państwa członkowskie WE zawarły również konwencję o wykonywaniu zagranicznych orzeczeń karnych sporządzoną 13 listopada 1991 r., która jednak jak dotąd nie weszła w życie z powodu niedostatecznej liczby ratyfikacji.

Przepisy rozdziału 66 mają odpowiednie zastosowanie na mocy art. 113 § 1 k.k.s. również w postępowaniu karnym skarbowym, a zatem może dojść do przejęcia lub przekazania orzeczeń w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe.

Międzynarodowy Trybunał Karny jest stałym międzynarodowym sądem karnym powołanym do sądzenia najpoważniejszych zbrodni wagi międzynarodowej. Powstał na mocy Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego sporządzonego w Rzymie dnia 17 lipca 1998 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 78, poz. 708). Wszedł on w życie 1 lipca 2002 r. Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Statut w dniu 12 listopada 2001 r. Na dzień 12 maja 2005 r. Statut podpisało około 140 państw, zaś ratyfikowało go 99 spośród nich. Cały czas jednak Statutu nie ratyfikowały największe państwa, w tym przede wszystkim Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Chiny i Rosja.

Trybunał ma charakter komplementarny względem krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości. Co do zasady bowiem sądy krajowe mają pierwszeństwo w wykonywaniu jurysdykcji w odniesieniu do zbrodni objętych właściwością MTK.

Rozdział 66a zawiera przepisy mające umożliwić lub ułatwić realizację zawartego w art. 86 RSMTK zobowiązania państw-stron do pełnej współpracy z MTK w zakresie ścigania i osądzania zbrodni podlegających jurysdykcji MTK. Stosownie do przepisu art. 88 RSMTK państwa-strony zobowiązały się do zapewnienia istnienia w ustawodawstwie wewnętrznym takich instytucji prawnoprocesowych, które umożliwią realizowanie wszystkich form współpracy przewidzianych w części IX RSMTK. W związku z tym, że MTK ma charakter niezależny i ponadpaństwowy, współpraca z nim różni się znacznie od współpracy w sprawach karnych między państwami. Stąd też dotychczasowe przepisy zawarte w dziale XIII k.p.k. nie były wystarczające w tej materii. Rozdział 66a został dodany ustawą nowelizującą z 8 października 2004 r., która weszła w życie z dniem 23 listopada 2004 r.

Zgodnie z art. 87 ust. 7 RSMTK niewykonanie przez państwo-stronę wniosku o współpracę, które uniemożliwia w ten sposób MTK wykonywanie jego funkcji i uprawnień przewidzianych w Statucie, może skutkować dokonaniem przez MTK ustalenia w tym względzie i przedstawieniem sprawy Zgromadzeniu Państw-Stron lub Radzie Bezpieczeństwa, gdy ta przedstawiła sprawę MTK.

Przepisów rozdziału 66a nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe (art. 113 § 3 pkt 2 k.k.s.). Natomiast zgodnie z art. 113 § 1 k.k.s. mają one odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe.

W rozdziale 67 uregulowane zostały kwestie wspólne przynajmniej dla większości przepisów działu XIII. Jak już jednak wcześniej wskazywano, zasada subsydiarności prawa krajowego oraz zasada wzajemności przewidziane w art. 615, z uwagi na ich fundamentalne znaczenie dla wykładni i stosowania przepisów zawartych w dziale XIII, powinny je poprzedzać, a więc znajdować się na początku tego działu (por. M. Płachta (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., t. 2, s. 687).

Zgodnie z art. 113 § 1 k.k.s. przepisy rozdziału 66a mają odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe. Natomiast zgodnie z brzmieniem art. 113 § 3 pkt 2 k.k.s., obowiązującym od dnia 17 grudnia 2005 r., a nadanym ustawą nowelizującą z 28 lipca 2005 r., w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe nie stosuje się art. 615. W tym zakresie nasuwają się dwie uwagi. Po pierwsze, pomimo braku wyłączenia zastosowania w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe przepisu art. 612 § 1, trudno wyobrazić sobie, aby mogło to kiedykolwiek nastąpić, skoro zgodnie z art. 113 § 3 pkt 1 k.k.s. w tym postępowaniu nie stosuje się środków zapobiegawczych, a art. 612 § 1 dotyczy tymczasowego aresztowania. Po drugie, nieco zaskakujące wydaje się wyłączenie zastosowania całego przepisu art. 615. Z pewnością nie będzie to skuteczne w odniesieniu do przewidzianej w art. 615 § 2 zasady subsydiarności. Nawet bowiem pomimo braku wskazania, że w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe nie stosuje się przepisów działu XIII, których zastosowanie nie zostało wyłączone w art. 113 § 3 pkt 2 k.k.s., jeżeli umowa międzynarodowa stanowi inaczej, nie może budzić jakichkolwiek wątpliwości, że w razie istnienia postanowień konwencyjnych, które wprost lub pośrednio będą odnosiły się do postępowania w sprawach o wykroczenia skarbowe, wyprzedzają one przepisy kodeksowe. Wynika to bowiem z przepisu art. 91 ust. 2 Konstytucji RP. Z kolei wyłączenie zastosowania art. 615 § 3 przewidującego zasadę wzajemności może prowadzić do wniosku, że w razie braku umowy międzynarodowej w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe nie jest możliwe powołanie się na brak wzajemności przy odmowie udzielenia pomocy prawnej.