Currit Marta, Pokrzywdzenie wierzyciela przez dłużnika. Przestępstwa z art. 300 i 301 § 1 k.k.

Niniejsze opracowanie przedstawia strukturę i proces ścigania przestępstw udaremniania lub uszczuplania zaspokojenia wierzycieli, opisanych w art. 300 § 1–3 k.k. oraz art. 301 § 1 k.k. od strony praktycznej. Przestępstwa te należą do grupy popularnie określanej mianem przestępstw na szkodę wierzycieli lub przestępstw przeciwko wierzycielom , zawartych w art. 300–302 k.k. Artykuły 300–302 k.k. określają osiem podstawowych typów przestępstw przeciwko wierzycielom oraz jeden typ kwalifikowany . Zalicza się do nich: przestępstwa określane mianem udaremniania lub uszczuplania zaspokojenia wierzycieli (art. 300 § 1–3, art. 301 § 1 k.k.), przestępstwa doprowadzenia do swojej niewypłacalności lub upadłości (art. 301 § 2 i § 3 k.k.), przestępstwa faworyzowania wierzycieli (art. 302 § 1 k.k.) oraz przekupstwo i sprzedajność wierzycieli (art. 302 § 2 i 3 k.k.) . Przestępstwa te zostały umieszczone przez ustawodawcę w rozdziale XXXVI k.k., który obecnie nosi tytuł „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym” .

Przestępstwa godzące w interesy wierzycieli znane były przedwojennemu ustawodawcy, który zebrał je w rozdziale XL k.k.1932 , zatytułowanym „Przestępstwa na szkodę wierzycieli”. Sposób opisania czynów w k.k.1932 różnił się od tego, z jakim mamy do czynienia na gruncie k.k. Na pierwszy rzut oka wydawałoby się, że przedwojenny ustawodawca szerzej penalizował zachowania szkodzące wierzycielom. Rozdział XL obejmował przestępstwa bankructwa (art. 273 i 274), przestępstwa niezaspokojenia należności wierzyciela (art. 275, 276 i 277), w tym przestępstwo udaremniania egzekucji (art. 282), przestępstwo udzielenia pomocy do przestępstw z art. 274–277 (art. 278) oraz przestępstwo korupcji na szkodę wierzyciela (art. 279). Ponadto w rozdziale XL znalazły się przepisy, których na gruncie k.k. nie wiąże się z karnoprawną ochroną interesów wierzycieli sensu stricto (przykładowo art. 280 i 281 statuujące odpowiedzialność karną za brak prowadzenia ksiąg handlowych lub ich nierzetelne prowadzenie). Artykuł 285 k.k.1932, podobnie jak czyni to współcześnie art. 308 k.k., przewidywał odpowiedzialność osoby zajmującej się na podstawie przepisu prawnego lub umowy sprawami majątkowymi innej osoby.

Przepisy chroniące interesy wierzycieli, z jednym wyjątkiem, nie zostały uwzględnione w kolejnej kodyfikacji karnej, tj. w k.k.1969. W latach 60. wyrażono pogląd, iż „W państwie ludowym konflikty tego typu nie występują lub też nie mają szczególnego znaczenia z punktu widzenia interesów państwa ludowego w tej dziedzinie życia gospodarczego” . Jedynym przepisem, który na gruncie k.k.1969 nawiązywał do potrzeby ochrony roszczeń wierzycieli, był art. 258 wspomnianego kodeksu opisujący czyn polegający na usuwaniu, ukrywaniu, zbywaniu lub obciążaniu albo uszkadzaniu mienia zajętego lub zagrożonego zajęciem w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego. Przestępstwo to zostało w k.k.1969 zakwalifikowane do grupy przestępstw przeciwko wymiarowi sprawiedliwości (rozdział XXXIII).

Potrzebę penalizacji zachowań godzących w interesy wierzycieli dostrzeżono ponownie w latach 90. i odpowiednie regulacje znalazły się w u.o.o.g. Przestępstwa przeciwko wierzycielom zawarte w u.o.o.g. obejmowały przestępstwa niezaspokajania wierzyciela (art. 6 i art. 7 § 1), w tym przestępstwo udaremniania egzekucji (art. 6 § 2) , przestępstwo doprowadzenia do upadłości lub niewypłacalności (art. 7 § 2 i § 3), faworyzowanie wierzycieli (art. 8 § 1) oraz przekupstwo wierzycieli (art. 8 § 2 i § 3) . U.o.o.g. nie penalizowała odrębnie przestępstwa udzielenia pomocy do przestępstw przeciwko wierzycielom tak, jak to czynił k.k.1932 w art. 278. Przepis art. 10 u.o.o.g. rozszerzał odpowiedzialność za przestępstwa określone w art. 2–9 u.o.o.g. na osoby zajmujące się sprawami majątkowymi, odpowiednio, dłużnika lub wierzyciela .

Przestępstwa przeciwko wierzycielom opisane w u.o.o.g. zostały przeniesione do rozdziału XXXVI k.k. (zatytułowanego wówczas „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”) uchwalonego w dniu 6.06.1997 r. Ustawodawca zachował niemal bez zmian strukturę tych przestępstw przyjętą w u.o.o.g.

W kolejnych latach podejmowano próby nowelizacji wspomnianych tu przepisów k.k. W dniu 20.12.2001 r. Prezydent RP przedłożył Marszałkowi Sejmu RP projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (druk nr 181), który przewidywał skreślenie art. 300 § 2 k.k. W zamian opisany powyżej projekt przewidywał dodanie po art. 239 k.k. art. 239a k.k. w następującym brzmieniu: „Kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, usuwa, ukrywa, zbywa albo uszkadza lub obciąża mienie zajęte lub zagrożone zajęciem, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”. W uzasadnieniu tej zmiany wskazano, że „Przestępstwo określane ogólnym mianem udaremnienia egzekucji jest skierowane przeciwko wymiarowi sprawiedliwości i przepis typizujący je powinien znajdować się w rozdziale XXX. Dotychczas zachowanie takie jest kryminalizowane w art. 300 § 2 k.k. jako skierowane przeciwko obrotowi gospodarczemu, które ze względu na przedmiot ochrony jest ograniczone do działań zmierzających do udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia roszczenia swojego wierzyciela. Takie ograniczenie – ze względu na znaczenie społeczne zachowań w nim opisanych – nie ma uzasadnienia. Względy te uzasadniają wprowadzenie art. 239a k.k.” . Inny projekt, który wpłynął w dniu 11.07.2002 r. i rozpatrywany był równolegle z projektem objętym drukiem nr 181, precyzował, że przestępstwa stypizowane w art. 300 § 1–3 i art. 301 § 1, które w tym projekcie nosiły numerację odpowiednio art. 310 § 1–3 oraz art. 311 § 1, mógł popełnić jedynie dłużnik . Propozycję dodania art. 239a k.k. i skreślenia art. 300 § 2 k.k. przewidywał również rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, złożony w dniu 18.05.2007 r. i objęty drukiem nr 1756 . Do nowelizacji przepisów we wskazanym zakresie jednak nie doszło.

Natomiast ustawą z 15.03.2019 r. o zmianie ustawy – Prawo o ruchu drogowym oraz ustawy – Kodeks karny , która weszła w życie w dniu 25.05.2019 r., dokonano zmiany tytułu rozdziału XXXVI, który obecnie brzmi „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym”. Zmiana tytułu rozdziału miała w pełni oddawać charakter dóbr chronionych przez przepisy się tam znajdujące (ustawodawca wyraźnie odniósł się do art. 300 i 301 k.k.), tj. „obrót gospodarczy jako całość oraz interesy majątkowe w obrocie cywilnoprawnym” .

Jak już zasygnalizowano, przedmiotem niniejszego opracowania są cztery z dziewięciu typów przestępstw przeciwko wierzycielom. Najogólniej rzecz ujmując, chodzi o przestępstwa wyzbycia się majątku przez dłużnika ze szkodą dla wierzycieli, różniące się okolicznościami lub metodami wyzbycia. Zachowanie wskazane w art. 300 § 1 k.k. polega na udaremnianiu lub uszczuplaniu zaspokojenia wierzycieli poprzez transfer majątku w warunkach grożącej niewypłacalności lub upadłości. W art. 300 § 3 k.k. opisano kwalifikowany typ tego przestępstwa polegający na wyrządzeniu szkody wielu wierzycielom. Przestępstwo określone w art. 300 § 2 k.k. polega na udaremnianiu lub uszczuplaniu zaspokojenia wierzyciela poprzez wyzbycie się majątku w obliczu grożącej egzekucji, dlatego jest ono popularnie nazywane przestępstwem udaremniania egzekucji. W doktrynie upowszechnił się pogląd, że przestępstwo z art. 301 § 1 k.k. jest co do treści i funkcji zbliżone do art. 300 § 1 i § 3 k.k. Transfer majątku udaremniający lub uszczuplający zaspokojenie wierzycieli opisany w art. 301 § 1 k.k. ma polegać na utworzeniu nowej jednostki gospodarczej i przeniesieniu na nią majątku.

Wspólnym mianownikiem przestępstw, których analizie poświęcona jest niniejsza publikacja, jest ich materialnoprawny charakter. Warunkiem ich dokonania jest bowiem „wyrządzenie szkody wierzycielowi w postaci doprowadzenia majątku dłużnika do takiego stanu, w którym zaspokojenie uprawnionych roszczeń wierzyciela lub wierzycieli jest niemożliwe lub uszczuplone (zmniejszone)” . R. Zawłocki uważa, że do grupy materialnoprawnych przestępstw przeciwko wierzycielom należy również przestępstwo z art. 302 § 1 k.k. (w niniejszym opracowaniu przyjęto odmienne założenie, co wyjaśniono poniżej). Zgodnie z tym przepisem, „Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”. W świetle tego poglądu, znamię „czym działa na szkodę pozostałych” [wierzycieli] [dopisek mój – M.C.] należy utożsamiać z „udaremnianiem lub uszczuplaniem” wierzycieli, o którym mowa w art. 300 § 1 k.k. , opisującym skutek zachowania sprawcy. Pogląd ten wydaje się być co najmniej dyskusyjny. Powszechnie uważa się, że przestępstwo z art. 302 § 1 k.k. ma charakter bezskutkowy , a sporne znamię działania na szkodę należy utożsamiać ze „sprowadzeniem niebezpieczeństwa uszczerbku w jakimkolwiek prawnie chronionym interesie wierzyciela” . Narażenie na niebezpieczeństwo wystąpienia skutku różni się od jego wystąpienia i nie może być traktowane jednakowo. Również ustawodawca dostrzega różnicę pomiędzy wyrządzeniem szkody a działaniem na szkodę czy sprowadzeniem niebezpieczeństwa szkody. Widać to szczególnie poprzez porównanie treści art. 296 § 1 i § 1a k.k. lub art. 296 § 1 k.k. i art. 585 § 1 k.s.h. obowiązującego do dnia 13.07.2011 r. Założenie takie przyjęto również w niniejszym opracowaniu, uznając, że przestępstwo z art. 302 § 1 k.k. nie jest przestępstwem materialnym. Zakres opracowania nie obejmuje zatem czynu z art. 302 § 1 k.k. określanego mianem faworyzowania wierzycieli. Poza zakresem publikacji pozostają również przestępstwa z art. 301 § 2 i § 3 k.k., polegające na doprowadzeniu do niewypłacalności lub upadłości, oraz z art. 302 § 2 i § 3 k.k. , tj. przekupstwo i sprzedajność wierzycieli.

W niniejszej publikacji zaprezentowano wnioski płynące z analizy przestępstw opisanych w art. 300 § 1–3 i art. 301 § 1 k.k. przeprowadzonej w trakcie prac nad rozprawą doktorską. Bezpośrednim powodem, dla którego za przedmiot badań obrano problem konkretnych przestępstw przeciwko wierzycielom, były zachowania nieuczciwych dłużników uzasadniające ich ściganie na drodze karnej, z którymi autorka zetknęła się w praktyce zawodowej adwokata i syndyka. Instytucje cywilnoprawne okazywały się w tych przypadkach nieskuteczne i nie prowadziły do naprawienia szkody. Ten stan rzeczy wzmagał poczucie krzywdy po stronie wierzycieli i poczucie bezkarności dłużników. W konsekwencji nierzadko pokrzywdzeni wierzyciele zmuszeni byli sięgać po instrumenty prawnokarne, widząc w nich ostatnią szansę na ukaranie sprawców i kompensację wyrządzonej szkody. Normy zawarte w art. 300–302 k.k. są bowiem często wymieniane w literaturze jako komplementarne w stosunku do środków cywilnoprawnych źródło ochrony wierzycieli przed zachowaniem nielojalnych dłużników . To właśnie aspekt finansowy często skłania wierzycieli do złożenia zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.

Z poczynionych obserwacji wynikało jednak, że ściganie przestępstw przeciwko wierzycielom spotykało się z wieloma problemami, np. dotyczącymi ustalenia okoliczności popełnienia przestępstwa, czy też odnoszącymi się do kwestii naprawienia szkody. Problem kompensacji szkody wydał się niezwykle istotny, ponieważ w znacznej mierze decydował o tym, czy regulacje dedykowane karnoprawnej ochronie wierzycieli istotnie chronią ich interes. Dlatego też za przedmiot badania obrano przestępstwa, w których szkoda należy do znamion czynu zabronionego i która to szkoda – co do zasady – powinna zostać naprawiona w postępowaniu karnym.

Nie można bowiem zapominać, że prawo karne pełnić ma, między innymi, funkcję kompensacyjną , a ta zakłada dążenie prawa karnego do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem . Jak zauważa R. Zawłocki, „w ścisłym i faktycznym wymiarze wiktymologicznym przestępstwo gospodarcze jest zamachem na majątek innej osoby, zaangażowany w obrót gospodarczy” . Wyrazem funkcji kompensacyjnej prawa karnego jest przede wszystkim struktura środków kompensacyjnych, zakładających możliwość orzeczenia w stosunku do sprawcy obowiązku naprawienia szkody, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę i nawiązki . Wskazaną funkcję prawa karnego łączy się również z treścią art. 307 k.k. przewidującego możliwość zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary lub odstąpienia od jej wymierzenia w stosunku do sprawcy, który naprawił szkodę w całości (§ 1) lub w znacznej części (§ 2, w tym ostatnim przypadku k.k. przewiduje jedynie możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary) . Funkcja kompensacyjna prawa karnego wiąże się także z postulatem nakazującym, aby w postępowaniu przygotowawczym doszło do ustalenia osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody (art. 297 § 1 pkt 4 k.p.k.).

Z powyższych względów w niniejszym opracowaniu skoncentrowano się na przedstawieniu zagadnień, które wiążą się z pytaniami o przestępstwa opisane w art. 300 § 1–3 k.k. i art. 301 § 1 k.k.: czy podlegają ściganiu, z jakimi problemami mogą mieć w praktyce do czynienia wierzyciele, czy i w jaki sposób struktura oraz proces ścigania tych przestępstw uwzględniają potrzebę naprawienia szkody wyrządzonej przez sprawcę (a wręcz szerzej, z jaką reakcją karną przestępstwa te się spotykają). W publikacji podjęto również próbę odpowiedzi na pytania, jak w praktyce wygląda stosowanie środków kompensacyjnych lub mechanizmu określonego w art. 307 k.k. oraz w jaki sposób organy ścigania i sądy realizują postulat płynący z art. 297 § 1 pkt 4 k.p.k.

Opracowanie składa się z trzech zasadniczych części. W rozdziale pierwszym przedstawiono ustawowe znamiona przestępstw przeciwko wierzycielom opisane w art. 300 § 1–3 k.k. i art. 301 § 1 k.k. W toku postępowania karnego stwierdzenie faktu wystąpienia przestępstwa jest w pierwszej kolejności uzależnione od udowodnienia, że czyn zarzucany oskarżonemu odpowiada ustawowym znamionom określonego typu przestępstwa . Brak choćby jednego z tych znamion powoduje niemożliwość przypisania sprawcy odpowiedzialności karnej . Logika wywodu wymaga zatem zaprezentowania, jak kształtują się ustawowe znamiona opisywanych przestępstw przeciwko wierzycielom, i zwrócenia uwagi na te ze znamion, które mogą rodzić trudności z ich ustaleniem.

W rozdziale drugim ukazano ściganie przestępstw z art. 300 § 1–3 k.k. oraz art. 301 § 1 k.k., a także odpowiadających im w u.o.o.g. przestępstw z art. 6 § 1–3 i art. 7 § 1, w świetle oficjalnych danych statystycznych z lat 1994–2016 (z zastrzeżeniem, że pewne dane, szczegółowo wskazane, nie zostały udostępnione). W części tej zaprezentowano również politykę karną sądów wobec sprawców opisywanych przestępstw z k.k. i u.o.o.g.

W rozdziale trzecim przedstawiono wyniki badań aktowych. W oparciu o dane udostępnione przez Ministerstwo Sprawiedliwości wystosowano ogólnopolskie zapytanie do sądów o możliwość wypożyczenia lub udostępnienia w inny sposób akt spraw dotyczących przestępstw z art. 300 § 1–3 k.k. oraz art. 301 § 1 k.k. Autorka uzyskała dostęp do 137 takich spraw, przy czym zdecydowaną ich większość stanowiły sprawy o przestępstwo z art. 300 § 2 k.k. Dlatego też w rozdziale trzecim możliwe było stosunkowo szerokie zaprezentowanie praktycznych aspektów ścigania przestępstwa udaremniania egzekucji. W przypadku pozostałych przestępstw niewielka dostępność akt umożliwiła przedstawienie jedynie wybranych zagadnień związanych z ich ściganiem.

Konkluzje płynące z poszczególnych rozdziałów nie są obiecujące dla wierzycieli, którzy w procesie karnym upatrują szansy na ukaranie sprawców i naprawienie wyrządzonej im szkody. Wiele ze znamion analizowanych przestępstw rodzi problemy dowodowe (które w dużej mierze są spowodowane wątpliwościami co do ich prawidłowej definicji), sposób karania sprawców jest schematyczny, a postępowanie karne rzadko prowadzi do kompensacji szkody wyrządzonej wierzycielom. Powyższy stan rzeczy wskazuje na potrzebę zmian leżących zarówno po stronie ustawodawcy jak i organów ścigania oraz sądów. Niniejsze opracowanie ma zasygnalizować obszary, na które należy zwrócić uwagę w toku postępowania, czy to przygotowawczego, czy to sądowego, i w ten sposób wspomóc praktyków zajmujących się tematyką przestępstw przeciwko wierzycielom w należytym zaplanowaniu strategii postępowania, również z uwzględnieniem interesów pokrzywdzonych wierzycieli.