Mucha Joanna (red.), Realizacja zasady dobra dziecka w mediacji w sprawach dotyczących wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów

Monografie
Opublikowano: WKP 2021
Rodzaj:  monografia
Autorzy monografii:

Realizacja zasady dobra dziecka w mediacji w sprawach dotyczących wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów

Autor fragmentu:

WSTĘP

Wynikająca z wielu aktów prawa międzynarodowego i wywodzona z przepisu art. 72 ust. 3 Konstytucji RP zasada dobra dziecka stanowi na gruncie prawa rodzinnego i opiekuńczego wyznacznik należytego wykonywania przez rodziców władzy rodzicielskiej i kontaktów. Jest też wartością podlegającą szczególnej ochronie w postępowaniach sądowych. Ochrona ta wyraża się między innymi w zapewnieniu dziecku uprawnienia do swobodnego wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach go dotyczących, a instrumentem prawnym służącym realizacji tego uprawnienia w postępowaniu sądowym jest instytucja wysłuchania. W myśl art. 576 § 2 k.p.c. sąd w sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwalają, uwzględniając w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Podobną regulację zawiera mający zastosowanie w sprawach o rozwód (a także separację i o unieważnienie małżeństwa) przepis art. 2161 k.p.c.

Z drugiej strony na płaszczyźnie międzynarodowej zarysowuje się wyraźna tendencja do rekomendowania mediacji jako pożądanej metody rozwiązywania sporów rodzinnych z udziałem dzieci. Priorytetowe znaczenie mediacji jako sposobu pozwalającego na samodzielne wypracowanie rozwiązań konfliktów rodzinnych nadaje chociażby art. 13 Europejskiej konwencji o wykonywaniu praw dzieci , która stanowiła środek realizacji praw dziecka zagwarantowanych w Konwencji o prawach dziecka , czy Rekomendacja nr R (98) 1 dla państw członkowskich w sprawie mediacji rodzinnej . Zaś ustawodawca krajowy dopuszcza mediację w sprawach rodzinnych, w tym dotyczących wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów, w przepisach art. 4452 i 5702 k.p.c.

Nie ulega wątpliwości, iż wzgląd na dobro dziecka nie może być pominięty wówczas, gdy w ramach toczącego się postępowania (a także w mediacji pozasądowej) sąd kieruje jego uczestników do mediacji w celu zastąpienia adjudykacyjnego rozstrzygnięcia stanowiącego zewnętrzną ingerencję w relacje rodzinne samodzielnym uzgodnieniem kwestii istotnych z punktu widzenia dziecka przed mediatorem. Skoro więc ustawodawca dopuszcza wpływ stanowiska dziecka na rozstrzygnięcia sądu w sprawach jego dotyczących, należy dopuścić taki wpływ również w mediacji.

W praktyce jednak problem tego uczestnictwa wywołuje kontrowersje i generuje niejednolite postawy mediatorów w tej materii. Kontrowersje te są w dużej mierze konsekwencją stanu niepewności w zakresie dostępnych narzędzi, jakie mogą być w tym celu wykorzystane w mediacji (w przeciwieństwie do postępowań sądowych, gdzie przesłanki i sposoby wysłuchania dziecka są przedmiotem regulacji). Tę niepewność pogłębia fakt, iż ustawodawca nie wymaga od mediatorów w sposób kategoryczny legitymowania się wykształceniem psychologicznym czy choćby pedagogicznym, a jedynie przewiduje – w przepisie art. 436 § 4 k.p.c. – posiadanie „wiedzy teoretycznej, w szczególności wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa oraz umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych”.

Wyeliminowanie wskazanych wątpliwości i ich źródeł może przyczynić się do wprowadzenia standardów (ewentualnie poprawy istniejących) w kwestii udziału dziecka w mediacji w zgodzie z jego dobrem. Może to być osiągnięte poprzez analizę obowiązujących regulacji prawnych odnośnie do postępowań sądowych w sprawach dotyczących dzieci oraz rozważenie zasadności i celowości przenoszenia ich do mediacji.

Niniejsza monografia jest rezultatem prac podjętych w ramach projektu badawczego realizowanego i finansowanego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Badania w tej materii nie były dotąd prowadzone w kraju. Brak jest także opracowań naukowych w tym zakresie.

Badania w ramach projektu zostały oparte na tezie, że tak jak w postępowaniu sądowym w sprawach dotyczących dziecka, również w mediacji naczelną wartością podlegającą ochronie powinno być dobro dziecka.

Przedmiotem rozważań zaś było, czy obowiązujące przepisy oraz praktyka mediacyjna zasadę tę realizują, jakie przyjmowane w regulacjach prawnych, a także stosowane w mediacji instrumenty i w jakim zakresie służą jej respektowaniu. W celu udzielenia odpowiedzi w zakreślonym obszarze postawiono szereg pytań badawczych, w tym: czy dotychczasowe przepisy o mediacji rozpatrywane łącznie z przepisami regulującymi postępowanie w sprawach dotyczących dzieci tę zasadę realizują. Ustalenia w tym zakresie wymagały zajęcia się m.in. takimi kwestiami szczegółowymi jak:

czy na grunt mediacji – w celu realizacji zasady dobra dziecka – można lub powinno się przenosić regulacje wykorzystywane w postępowaniu sądowym (np. przesłanki przemawiające za wysłuchaniem dziecka, zasady przeprowadzania przesłuchania dziecka itd.)?

czy zasadny jest bezpośredni udział dziecka w mediacji w tych sprawach i w jakiej formie?

kto powinien decydować o udziale (czynnym) dziecka w mediacji – sąd, mediator, przedstawiciele ustawowi?

jaka jest rola przedstawicieli ustawowych w przypadku dopuszczenia udziału dziecka w mediacji?

czy w tym względzie różni się pozycja dziecka w zależności od tego, czy do mediacji dochodzi w procesie o rozwód (gdzie dziecko nie jest stroną), czy w postępowaniu w przedmiocie ustalenia sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej lub kontaktów, toczącym się przed sądem opiekuńczym (i czy ma w tym zakresie znaczenie przyznanie bądź odmowa przyznania dziecku statusu uczestnika takiego postępowania)?

czy dziecko (albo jego interes) powinno być w sposób szczególny reprezentowane w mediacji i przez kogo (np. instytucja „adwokata dziecka”)?

czy dziecko jest stroną ugody w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej i kontaktów i czy wpływ na ewentualną kwalifikację dziecka jako strony ugody ma fakt, czy kwestie te są przedmiotem mediacji w sprawie o rozwód, czy też postępowań nieprocesowych tych kwestii dotyczących, toczących się przed sądem opiekuńczym (a więc w trybie nieprocesowym)?

czy zasadne jest wyodrębnienie normatywne przesłanki naruszenia / nieuwzględnienia dobra dziecka jako przesłanki odmowy zatwierdzenia ugody?

jakie narzędzia powinno się rekomendować, by dobro dziecka w mediacji było chronione albo by było chronione w większym stopniu (np. tzw. obligatoryjność mediacji, katalog przesłanek przemawiających za wysłuchaniem dziecka w mediacji lub wyłączających wysłuchanie, szczególna reprezentacja dziecka przez powołany do tego podmiot, szczególne kwalifikacje i kompetencje mediatora, komediacje itp.)?

Istotną częścią projektu było przeprowadzenie wśród mediatorów badań ankietowych, których celem było ustalenie aktualnego stanu rzeczy w zakresie dopuszczania przez mediatorów dzieci do uczestnictwa w mediacji, przyjmowanych sposobów tego uczestnictwa oraz przyczyn rezygnacji z włączania dzieci do mediacji. Badanie to ma także zobrazować stan wiedzy mediatorów (w tym w zależności od profilu wykształcenia i przedmiotowego profilu prowadzonych mediacji) w kwestiach dotyczących dzieci w mediacji, znaczenia zasady ich dobra oraz pozycji w ugodzie, a także umiejętności prowadzenia mediacji z udziałem dzieci. Stąd, a także ze względu na pewną subtelność zagadnień wiążących się z przedmiotem badań i ich pozaprawne znaczenie, uzasadniony był udział w projekcie nie tylko zajmujących się mediacją prawników, lecz także przedstawicieli takich dziedzin, jak psychologia i pedagogika. Wyniki badań wraz z wynikami analizy stanu prawnego i ewentualnym czerpaniem z doświadczeń innych państw mają w założeniu – poprzez sformułowane uwagi de lege ferenda i skierowane rekomendacje pod adresem ustawodawcy co do wprowadzenia albo zmodyfikowania określonych instytucji prawnych – przyczynić się do jeszcze pełniejszego uwzględniania tej nadrzędnej zasady prawa rodzinnego w toku mediacji i zarazem ugruntowania praktyk temu służących.

Opracowanie ma służyć także jako zbiór wiadomości mogących stanowić bazę do wypracowania tzw. standardów prowadzenia mediacji z udziałem dzieci w sprawach ich dotyczących (zwłaszcza w zakresie wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów) w taki sposób, by rozpoznana i realizowana była zasada dobra dziecka.

Nadto opracowanie ma stanowić pomoc dla mediatorów (a w pewnym zakresie także sędziów kierujących sprawy dotyczące wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów do mediacji) w ocenie zasadności włączenia dziecka do mediacji w konkretnej sprawie, wyborze formy udziału dziecka w mediacji, a także sposobu i metod prowadzenia rozmowy z dzieckiem oraz narzędzi prawnych i psychologicznych służących prowadzeniu mediacji w tych sprawach z uwzględnieniem dobra dziecka.

Niniejsza monografia powstała w ramach projektu badawczego prowadzonego i finansowanego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Składam podziękowania Panom Dziekanom WPiA UAM: Panu prof. dr. hab. Romanowi Budzinowskiemu oraz Panu prof. dr. hab. Tomaszowi Nieborakowi za umożliwienie realizacji projektu.

Joanna Mucha

redaktor naukowy monografii

kierownik projektu

Autor fragmentu:

RozdziałI
ROZSTANIE RODZICÓW W ŻYCIU DZIECKA – PERSPEKTYWA PSYCHOLOGICZNA

1.Uwagi wstępne

Problematyka rozstawania się par, związanych z tym zmian w obrębie rodzin oraz ich wpływu na funkcjonowanie dzieci podejmowana była wielokrotnie w literaturze psychologicznej. Uwagą obejmowano takie zagadnienia jak: zakłócenia rozwoju dzieci na skutek wystąpienia konfliktów i rozstania rodziców, znaczenie samego rozstania, jego wcześniejszych sygnałów oraz następstw dla tych zakłóceń, mechanizmy radzenia sobie dzieci z procesem rozpadu związku ich rodziców . Zgromadzono tym samym relatywnie sporą wiedzę dotyczącą psychologicznej sytuacji dziecka mierzącego się z rozstaniem rodziców.

Wybór i sposób omawiania zagadnień psychologicznej sytuacji dziecka w niniejszym rozdziale podporządkowano celowi książki. Ponieważ jest nim poszukiwanie prawnych ram sprzyjających dbałości o dobro dziecka w procedurach mediacyjnych dotyczących opieki rodzicielskiej i kontaktów z członkami rodziny po rozstaniu rodziców, omówiono trzy zagadnienia. Pierwszym są procesy rozwoju w okresie dzieciństwa i...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX