Orzeł-Jakubowska Aleksandra, Sądownictwo polubowne w świetle standardów konstytucyjnych

„Sądy polubowne to autonomja nadana obywatelowi w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości, a dotyczące przepisy prawne mają na celu zabezpieczyć, by granice tej autonomji nie zostały przekroczone, a zarazem zapewnić sądownictwu polubownemu skuteczność” .

Konstytucja jest punktem odniesienia dla treści każdej normy wchodzącej w skład systemu prawnego. Szczególna pozycja Konstytucji przesądza, że każdy akt prawny powinien być z nią zgodny pod względem treści oraz możliwie najpełniej realizować zadeklarowany przez ustrojodawcę system wartości . Okoliczność ta jest przyczyną przenikania standardów konstytucyjnych do poszczególnych gałęzi prawa, zarówno publicznego , jak i prywatnego . To „promieniowanie” Konstytucji jest szczególnie widoczne na gruncie prawa procesowego cywilnego, które reguluje sposób udzielania ochrony prawnej przez państwo oraz – za zgodą państwa – przez sądy polubowne.

Jak jeszcze przed wojną pisał W. Presser, zapis na sąd polubowny zakrawa o paradoks, gdyż z jednej strony mamy do czynienia z umową będącą aktem o charakterze prywatnoprawnym, z drugiej strony „umowa ta wkracza w sferę wymiaru sprawiedliwości, obejmuje treścią swą suwerenne prawo państwa, czyli przedmiotem jej jest prawo par exellence publiczne” . Owa ingerencja w sferę wymiaru sprawiedliwości wyraża się przede wszystkim w regulacji wyłączającej możliwość merytorycznego rozpoznawania przez sąd państwowy sporu poddanego kompetencji orzeczniczej sądu polubownego, w razie powołania się przez pozwanego na zapis na sąd polubowny. Ponadto wyrok wydany przez sąd polubowny może – po przeprowadzeniu przez sąd państwowy postępowania kontrolnego o bardzo ograniczonym zakresie – zyskać moc prawną równą wyrokowi sądowemu i zostać wykonany z użyciem przymusu państwowego. Oznacza to, że ustawodawca zaakceptował postępowanie przed sądami polubownymi jako sposób udzielania ochrony prawnej jednostce.

Tymczasem wraz z wejściem w życie Konstytucji, wymiar sprawiedliwości powierzony został sądom wymienionym w jej art. 176 ust. 1, co miało zabezpieczyć przed tworzeniem przez władzę wykonawczą i władzę ustawodawczą innych organów państwowych decydujących o prawach i obowiązkach jednostek. Jednocześnie art. 45 ust. 1 Konstytucji przyznaje każdemu prawo do rozpoznania jego sprawy na zasadach określonych w tym przepisie, a którym tylko w części odpowiada postępowanie przed sądem polubownym. Rodzi to pytania o miejsce sądownictwa polubownego w porządku konstytucyjnym – tj. o dopuszczalność jego funkcjonowania – oraz o standardy, jakim w świetle Konstytucji musi odpowiadać regulacja arbitrażu.

Tytułowe standardy oznaczają wyinterpretowane z ustawy zasadniczej normy, które – po pierwsze – wyznaczają wzorzec tworzenia i weryfikacji ustawowej regulacji arbitrażu z Konstytucją oraz – po drugie – wpływają na ukształtowanie postępowania arbitrażowego przez same strony i arbitrów. Konstytucja zawiera rozbudowany katalog przepisów tworzących model sprawowania wymiaru sprawiedliwości i udzielania w ramach niego ochrony prawnej jednostkom. Rzutuje on na kształt postępowania cywilnego i w pewnym zakresie na regulacje arbitrażowe. Do katalogu tego należą przepisy dotyczące statusu jednostki (art. 30, art. 31 ust. 1 oraz art. 32 Konstytucji), zasady dotyczące struktury sądownictwa i statusu sędziego (art. 178–181 i art. 186 ust. 1 Konstytucji), zasady dotyczące wpływu działalności orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego na postępowania sądowe (art. 190 ust. 4 oraz art. 193 Konstytucji) oraz konstytucyjne prawa podmiotowe, w tym przede wszystkim prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) interpretowane z uwzględnieniem art. 6 ust. 1 EKPCz .

Rozstrzygnięcie powyższych kwestii ma fundamentalne znaczenie zarówno dla dogmatycznej analizy instytucji arbitrażu, jak również dla wszelkich badań dotyczących kierunku pożądanych zmian w polskim prawie arbitrażowym. Traktując bowiem arbitraż jako element systemu prawnego, konieczne jest odniesienie dotyczących go regulacji do najważniejszego aktu prawnego, czyli ustawy zasadniczej . Znaczenie podejmowanych zagadnień podkreślają także kontrowersje względem statusu sądownictwa polubownego w świetle konstytucji państw obcych i EKPCz.

Należy również zwrócić uwagę na znaczenie przedmiotowej tematyki dla rozwoju prawa konstytucyjnego. Obejmuje ona bowiem kontrowersyjne dla tej gałęzi prawa zagadnienia charakteru prawa do sądu oraz warunków, jakie musi spełnić pozasądowy mechanizm rozstrzygania sporów, aby był on dopuszczalny w świetle zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości . To drugie zagadnienie ma znaczenie dla regulacji m.in. postępowań dyscyplinarnych.

Status arbitrażu w polskim porządku konstytucyjnym był przedmiotem rozważań wielu autorów przygotowujących monograficzne opracowania dotyczące tej metody rozstrzygania sporów . Jednakże stan wiedzy w tej materii nie może zostać uznany za zadowalający. Pomimo wzmożonego zainteresowania doktryny związkiem materii postępowania cywilnego z Konstytucją , brak było opracowania naukowego, które kompleksowo omawiałoby problematykę konstytucyjnoprawnej charakterystyki sądownictwa polubownego. Dotychczasowe publikacje nie podejmowały rozważań dotyczących konsekwencji określonej kwalifikacji sądownictwa polubownego w świetle Konstytucji dla samego kształtu postępowania przed sądem polubownym oraz postępowań dotyczących arbitrażu prowadzonych przed sądami państwowymi. Próżno także szukać w polskiej literaturze opracowania dotyczącego możliwych konsekwencji wyroków Trybunału Konstytucyjnego derogujących przepisy sprzeczne z Konstytucją dla wyroków arbitrażowych wydanych na podstawie takich przepisów, czy też dopuszczalności skargi konstytucyjnej w sprawie, w której zapadło orzeczenie sądu polubownego.

Taki stan rzeczy znajduje odbicie w orzecznictwie sądów państwowych, w którym występują bardzo zróżnicowane i często lakoniczne stwierdzenia dotyczące statusu arbitrażu w świetle Konstytucji i zakresu standardów konstytucyjnych mających zastosowanie do tej instytucji . Tworzy to stan niepewności w odniesieniu do możliwych rozstrzygnięć sądów państwowych w postępowaniach dotyczących kontroli wyroku sądu polubownego, co może stanowić czynnik odstraszający strony przed podjęciem decyzji o rezygnacji z forum państwowego na rzecz forum prywatnego.

Niniejsza monografia zmierza do wypełnienia wskazanej luki w polskim piśmiennictwie przez realizację siedmiu zasadniczych celów badawczych.

Pierwszym celem opracowania jest ustalenie, które elementy charakterystyki arbitrażu stanowią cechy konstytutywne tej metody rozstrzygania sporów.

Drugi cel badawczy sprowadza się do weryfikacji dopuszczalności funkcjonowania sądów polubownych wobec konstytucyjnej zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości.

Jako trzeci cel można wskazać określenie relacji pomiędzy zapisem na sąd polubowny, będącym przejawem autonomii woli stron, a prawem do sądu.

Czwartym celem monografii jest ustalenie standardów konstytucyjnych mających zastosowanie do sądownictwa polubownego i zweryfikowanie zgodności z nimi części piątej Kodeksu postępowania cywilnego, a następnie wyjaśnienie wpływu tych standardów na postępowanie przed sądami polubownymi i wydawane przez nie wyroki oraz orzecznictwo sądów państwowych w postępowaniach postarbitrażowych – co stanowi piąty cel książki.

Szósty cel sprowadza się do zestawienia wniosków płynących z analizy wpływu standardów konstytucyjnych na sądownictwo polubowne z wnioskami dotyczącymi takiego wpływu art. 6 ust. 1 EKPCz, który stanowi punkt odniesienia dla europejskich systemów prawnych.

W ramach realizacji siódmego celu monografii weryfikuję, czy ochrona prawna udzielana przez sądy polubowne jest ekwiwalentna do ochrony udzielanej przez sądy państwowe.

Przy tworzeniu niniejszej publikacji wykorzystałam pięć metod badawczych, które są charakterystyczne dla nauk prawnych: metodę dogmatyczną, metodę historyczną, metodę krytyczną (metodę analizy i krytyki piśmiennictwa), metodę empiryczną (badanie orzecznictwa) oraz metodę prawnoporównawczą. Ich wybór był zdeterminowany przedstawionymi powyżej celami opracowania .

Metoda dogmatyczna posłużyła do zrekonstruowania i usystematyzowania normatywnego kontekstu sądownictwa polubownego wyłaniającego się z samych aktów prawnych . Jej zastosowanie obejmowało analizę aktualnych przepisów przede wszystkim części piątej Kodeksu postępowania cywilnego oraz Konstytucji, ale także EKPCz, konwencji nowojorskiej i konwencji europejskiej. Wykorzystane zostały przy tym wszystkie rodzaje wykładni przyjęte w prawoznawstwie: językowa, systemowa (w ujęciu strukturalnym i aksjologicznym), celowościowa oraz funkcjonalna.

Metoda historyczna została zastosowana w książce pomocniczo. Pozwoliła ona uchwycić tendencje normatywne odnoszące się zarówno do regulacji konstytucyjnych w zakresie ochrony prawnej, jak i do ustawowych regulacji sądownictwa polubownego. W tym celu przeanalizowałam m.in. materiały z procesu legislacyjnego dotyczącego Konstytucji oraz ustaw zmieniających w relewantnym zakresie Kodeks postępowania cywilnego, jak również archiwalne akty prawne dotyczące wskazanej materii.

Prowadząc badania dotyczące miejsca sądownictwa polubownego w porządku konstytucyjnym i jego konsekwencji dla ukształtowania prawa arbitrażowego oraz prowadzonego na jego podstawie postępowania, należało dokonać krytycznej analizy funkcjonujących w doktrynie koncepcji. W tym celu zbadałam liczną literaturę polską z zakresu postępowania cywilnego, w tym przede wszystkim postępowania arbitrażowego, oraz prawa konstytucyjnego. Dodatkowo przeanalizowałam rozliczne pozycje z literatury zagranicznej, co pozwoliło na wzbogacenie badań prawnoporównawczych oraz uniwersalizację wywiedzionych konkluzji.

Użycie metody empirycznej polegało na jakościowej i ilościowej analizie węzłowych dla tematu orzeczeń krajowych i zagranicznych sądów i trybunałów. Pozwoliło to na ustalenie, jaką w rzeczywistości (w praktyce) treść nadają sądy przepisom zweryfikowanym omówionymi powyżej metodami. Badanie licznego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz pomocniczo orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka pozwoliło na zrekonstruowanie tytułowych standardów konstytucyjnych. Z kolei analiza orzeczeń Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych zaowocowała konkluzjami w zakresie zgodności stanu istniejącego z tymi standardami i określenie koniecznych zmian interpretacyjnych .

Metoda prawnoporównawcza miała w niniejszej publikacji wielorakie zastosowanie. Po pierwsze, odwołania do obcych systemów prawnych pozwoliły na zuniwersalizowanie wypracowanej w rozdziale I definicji arbitrażu. Po drugie, w książce poszukiwałam występujących w obcych porządkach prawnych rozwiązań dotyczących statusu arbitrażu i stosowanych do niego standardów o charakterze konstytucyjnym lub prawnomiędzynarodowym (art. 6 EKPCz) w celu skonfrontowania ich z wnioskami wyciągniętymi na podstawie regulacji krajowej. Metoda prawnoporównawcza ma szczególne znaczenie w kontekście arbitrażu międzynarodowego , którego skuteczność uzależniona jest od względnej harmonizacji podejścia do arbitrażu i praktyki stosowania m.in. konwencji nowojorskiej. Po trzecie, przygotowując monografię, korzystałam z regulacji obcych, które zyskały uznanie w praktyce arbitrażowej, w celu zbadania ich dopuszczalności i użyteczności w świetle standardów konstytucyjnych. Przedmiotem badań komparatystycznych były przede wszystkim regulacje państw europejskich uznanych jako wiodące fora arbitrażowe, tj. prawo angielskie, niemieckie, szwajcarskie, austriackie, francuskie, belgijskie oraz szwedzkie. W specyficznych kwestiach, np. dotyczących dopuszczalności skargi konstytucyjnej od wyroku sądu polubownego, opierałam się ponadto na prawie czeskim, słowackim oraz chorwackim.

Trzeba wskazać, że apriori z zakresu opracowania wyłączony został arbitraż inwestycyjny mający swoje źródło w zawieranych między państwami umowach o ochronie i wzajemnym popieraniu inwestycji, które oferują pochodzącym z tych państw inwestorom mechanizm udzielania ochrony prawnej przez międzynarodowe trybunały arbitrażowe . Jest to instytucja prawa międzynarodowego publicznego, wokół której powstają specyficzne zagadnienia konstytucyjnoprawne dotyczące m.in. suwerenności, wykraczające jednak poza przedmiot niniejszych badań.

Konieczne jest również kilka słów wyjaśnienia w kwestii terminologii stosowanej w niniejszej publikacji. O ile nie wskazano inaczej, niniejsza monografia odnosi się do postępowania przed sądem polubownym z miejscem postępowania w Polsce, do którego zastosowanie znajdują przepisy Kodeksu postępowania cywilnego. Ponadto używane w niniejszym wprowadzeniu oraz samej pracy terminy „arbitraż” i „sądownictwo polubowne” należy traktować jako synonimy . Równoważny charakter obydwu pojęć podkreśla tytuł przyjęty przez polskiego ustawodawcę dla części piątej Kodeksu postępowania cywilnego (art. 1154–1217): „Sąd polubowny (arbitrażowy)” . Termin „sądownictwo polubowne” ma charakter tradycyjny – poprzednie przepisy prawa polskiego zawarte w art. 468–514 d.k.p.c. oraz w art. 695–715 k.p.c. (sprzed reformy wprowadzonej ustawą z 28.07.2005 r. ) przyjmowały tylko określenie „sąd polubowny”. Z kolei termin „arbitraż” nawiązuje do tradycji anglosaskiej i francuskiej ; został on wprowadzony do polskiej kultury prawnej wraz ze wzrostem znaczenia arbitrażu międzynarodowego. Warto zwrócić uwagę, że oficjalne tłumaczenie konwencji nowojorskiej na język polski posługuje się terminem „arbitraż”. W tytule książki przyjęłam jednak termin bliższy polskiej tradycji, aby zaakcentować, że punktem wyjścia jest polska regulacja dotycząca arbitrażu i polska Konstytucja, jak również, aby dać wyraz temu, że w zakresie opracowania nie mieszczą się – jak wspomniałam wcześniej – zagadnienia arbitrażu inwestycyjnego.

***

Niniejsza monografia została sporządzona na podstawie rozprawy doktorskiej o tym samym tytule przygotowanej w czasie stacjonarnych studiów doktoranckich na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Karola Weitza (promotor) oraz dr. hab. Marcina Dziurdy (promotor pomocniczy). Rozprawę obroniłam 19.11.2019 r. i na tej podstawie 20.12.2019 r. Rada Naukowa Dyscypliny Nauki Prawne Uniwersytetu Warszawskiego nadała mi stopień doktora z wyróżnieniem w dziedzinie nauk społecznych w dyscyplinie nauki prawne.

Przygotowanie oraz wydanie niniejszej książki nie byłoby możliwe bez wsparcia wielu życzliwych mi osób. W pierwszej kolejności serdecznie dziękuję mojemu promotorowi, prof. dr. hab. Karolowi Weitzowi, oraz promotorowi pomocniczemu, dr. hab. Marcinowi Dziurdzie – za okazane zaufanie, inspirację, nieocenione wskazówki merytoryczne i warsztatowe oraz cały poświęcony czas. Dziękuję również recenzentom rozprawy doktorskiej, prof. dr. hab. Tadeuszowi Wiśniewskiemu (Akademia Leona Koźmińskiego) oraz prof. dr. hab. Łukaszowi Błaszczakowi (Uniwersytet Wrocławski), których cenne sugestie starałam się uwzględnić w ramach procesu wydawniczego.

Swoje podziękowania kieruję również do koleżanek i kolegów z Katedry Postępowania Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, którzy zawsze chętnie służyli mi radą i wspierali mój rozwój naukowy przez cały okres studiów doktoranckich. Moje spojrzenie na prawo procesowe oraz konstytucyjny system wymiaru sprawiedliwości niewątpliwie współkształtowały inspirujące referaty i dyskusje naukowe prowadzone w szerokim gronie uczestników seminarium Katedry Postępowania Cywilnego, nad którym czuwa prof. dr hab. Tadeusz Ereciński.

Serdeczne podziękowania składam także na ręce dr. Jana Kleinheisterkampa, prof. LSE (London School of Economics and Politicial Science), który umożliwił mi odbycie stażu badawczego w Londynie w ramach stypendium Narodowego Centrum Nauki „Etiuda 4” . Wsparcie prof. Jana Kleinheisterkampa pozwoliło wzbogacić moje badania o wątki prawnoporównawcze i prawnomiędzynarodowe.

Nie mogę również pominąć podziękowań na rzecz Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, na którym mam przyjemność pracować, w tym za finansowe wsparcie publikacji tej książki.

Ponadto najserdeczniejsze wyrazy wdzięczności kieruję wobec mojej Rodziny, a w szczególności mojego męża, Aleksandra Jakubowskiego, który nieustannie zaraża mnie entuzjazmem do pracy naukowej, a w chwilach zwątpienia nie pozwala mi się poddać. Dziękuję również moim rodzicom, Barbarze i Kazimierzowi Orłom, bez których wsparcia, zrozumienia i cierpliwości niniejsza książka nie mogłaby powstać.

Monografia uwzględnia stan prawny, doktrynalny i orzeczniczy na dzień 30.06.2021 r. Wszelkie przedstawione w niej analizy i konkluzje stanowią wyraz moich osobistych poglądów naukowych i nie mogą być utożsamiane ze stanowiskami organizacji, z którymi współpracuję.

Aleksandra Orzeł-Jakubowska