Dziczek Roman, Służebność przesyłu i roszczenia uzupełniające

I. Drugie wydanie monografii Służebność przesyłu i roszczenia uzupełniające jest szeroką, praktyczną prezentacją dorobku judykatury SN, która może poszczycić się pogłębioną refleksją oraz wyważonym i wnikliwym rozeznaniem interesów właścicieli i przedsiębiorców przesyłowych, w odkodowywaniu wszystkich istotnych aspektów tej instytucji. Jest także wynikiem doświadczeń i przemyśleń Autora – prawnika stosującego prawo, specjalizującego się w zagadnieniach prawa rzeczowego, wykładającego na terenie całej Polski o zagadnieniach dotyczących omawianej problematyki.

Autor sięga do dorobku judykatury, jako zasadniczego źródła właściwego rozumienia prawa zarówno przez sądy, jak i inne podmioty stosujące przepisy – notariuszy, zainteresowanych właścicieli nieruchomości i urządzeń przesyłowych, przedsiębiorców przesyłowych, rzeczoznawców majątkowych czy wreszcie urzędników różnych szczebli administracji państwowej lub samorządowej.

Niemniej, co zostało zaznaczone w niniejszym opracowaniu, istnieją jeszcze obszary wymagające dalszej, pogłębionej analizy i właściwego odczytania praw i możliwości tkwiących w istniejących normach prawnych. Autor dokonuje krytycznej oceny niektórych wypowiedzi judykatury, m.in. tych, które preferują służebność przesyłu względem użytkowania wieczystego, a więc w istocie interes przedsiębiorców przesyłowych kosztem quasi-właściciela.

Monografia stara się wskazać możliwe kierunki rozwiązań i argumenty za tym przemawiające.

II. Trwałe prawo przedsiębiorcy przesyłowego do zajmowania cudzej nieruchomości przez stanowiące jego własność lub planowane urządzenia przesyłowe (w rozumieniu art. 49 § 1 k.c.) i do korzystania z gruntu, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń, jest, z jednej strony, warunkiem prawidłowego i stabilnego funkcjonowania tych przedsiębiorstw, często publicznych operatorów przesyłowych energii elektrycznej, gazu, szerokopasmowego Internetu, wody i ścieków, bez których trudno wyobrazić sobie współczesne funkcjonowanie miast, wsi i osiedli oraz poszczególnych gospodarstw domowych. Z drugiej strony, ochrona własności nieruchomości, gwarantowana konstytucyjnie, wymaga, aby takie trwałe ograniczenie korzystania z własności nastąpiło w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza istoty prawa własności (por. art. 64 ust. 3 Konstytucji RP).

Takie rozwiązanie w postaci wprowadzonej do Kodeksu cywilnego instytucji służebności przesyłu pojawiło się 3 sierpnia 2008 r. na skutek ustawy z 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731, dalej: nowela majowa z 2008 r.). Ustawa ta musiała jednak uregulować ciągnący się latami problem niejasnego statusu własnościowego i prawnorzeczowego samych urządzeń przesyłowych włączonych do sieci przedsiębiorstwa. Uczyniła to przez dodanie § 2 do art. 49 k.c.

Jak precyzyjnie wyjaśnił SN w uchwale z 13 lipca 2011 r. (III CZP 26/11, OSNC 2012, nr 1, poz. 8), urządzenia określone w art. 49 § 1 k.c. (służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej) oraz inne urządzenia podobne, z chwilą gdy przez fizyczne połączenie z siecią przestają być częścią składową nieruchomości, zachowują status samoistnych rzeczy ruchomych, mogących być przedmiotem odrębnej własności i odrębnego obrotu. Zdarzeniem prawnym, którego skutkiem jest nabycie własności urządzeń określonych w art. 49 § 1 k.c., jest sfinansowanie kosztów ich budowy. Oznacza to, że podmiotem roszczenia przysługującego na podstawie art. 49 § 2 k.c. jest osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń wchodzących w skład przedsiębiorstwa, stając się ich właścicielem, i to niezależnie od przysługujących jej uprawnień do nieruchomości.

Artykuł 49 § 2 k.c. od 3 sierpnia 2008 r. stał się podstawą roszczenia o zobowiązanie do odpłatnego przeniesienia własności urządzeń przesyłowych, niezależnie od istnienia wcześniejszych unormowań w tym zakresie. Konsumpcja tego roszczenia – umowna lub sądowa – w przypadku braku tytułu właścicielskiego przedsiębiorcy przesyłowego do tych urządzeń jest warunkiem ubiegania się o trwałe, prawnorzeczowe uregulowanie prawa do gruntu, w postaci służebności przesyłu (zob. postanowienie SN z 27 listopada 2013 r., V CSK 525/12, LEX nr 1422125). Zgodnie bowiem z art. 305¹ k.c., służebność przesyłu można ustanowić jedynie na rzecz przedsiębiorcy, bedącego właścicielem wchodzących w skład jego przedsiębiorstwa urządzeń przesyłowych, których dotyczy służebność.

Jeżeli koszty budowy urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c., poniosło kilka osób, każdej z nich przysługuje – na podstawie art. 49 § 2 k.c. – wobec przedsiębiorcy, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, roszczenie o przeniesienie za wynagrodzeniem udziału w prawie własności tych urządzeń.

Przepis ten, regulujący status właścicielski urządzeń przesyłowych, dotyczy również sytuacji, w których odnośne do urządzenia zostały wybudowane i podłączone do sieci przed 3 sierpnia 2008 r. Jak bowiem zauważył SN w przywołanej uchwale, retroaktywność art. 49 k.c. nie narusza reguły wyrażonej w art. 3 k.c., gdyż wynika z celu regulacji, jakim było uporządkowanie stanu prawnego związanego z podłączaniem wymienionych w tym przepisie urządzeń do sieci przedsiębiorstwa (tak też SN w wyrokach z 22 stycznia 2010 r.: V CSK 195/09, OSNC 2010, nr 7–8, poz. 116 oraz V CSK 206/09, LEX Nr 578047).

III. Instytucja służebności przesyłu została zdefiniowana w art. 305¹ k.c., a całościowo nowe unormowanie zostało pomieszczone w czterech przepisach dodanego rozdziału III (Służebność przesyłu) w dziale trzecim poświęconym służebnościom (art. 305¹–305⁴ k.c.). Ta oszczędność redakcyjna ustawodawcy jest jednak myląca, ostatni z powołanych przepisów odsyła bowiem w zakresie nieuregulowanym do odpowiedniego stosowania przepisów o służebnościach gruntowych (art. 285–295 k.c.).

Definicja służebności przesyłu przybrała postać właściwą dla służebności gruntowej czynnej (możność korzystania w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej), co nie oznacza, aby umowne lub sądowe określenie tego prawa w akcie go kreującym nie mogło posiłkować się także formułą właściwą dla służebności biernej (gdzie właściciel nieruchomości obciążonej zostaje ograniczony w możności dokonywania w stosunku do niej określonych działań, bądź że właścicielowi nieruchomości obciążonej nie wolno wykonywać określonych uprawnień) – por. art. 385 k.c. w zw. z art. 305⁴ k.c.

W art. 305² k.c. wyposażono właściciela nieruchomości (także wieczystego użytkownika) oraz przedsiębiorcę przesyłowego w roszczenie o ustanowienie tego prawa za odpowiednim wynagrodzeniem (na rzecz właściciela nieruchomości), jeżeli jest ono konieczne do właściwego korzystania z urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1 k.c.

Już w tym miejscu należy zauważyć, że kwestia „odpowiedniego wynagrodzenia”, która nie została zdefiniowana przez ustawodawcę, znalazła jednak w judykaturze obfite wyjaśnienie, także przy okazji praktyki stosowania przepisów o roszczeniach uzupełniających właściciela nieruchomości wobec przedsiębiorstw przesyłowych, którzy korzystali lub nadal korzystają z gruntu (innych nieruchomości) bez tytułu prawnego. Krytyczny przegląd orzecznictwa został przedstawiony w niniejszej książce.

Pozostaje także wiele zagadnień, którym daleko jeszcze do jednoznaczności w kształtującej się praktyce sądowej. Istotnym problemem jest m.in. kwestia przedawnienia roszczeń, o których mowa w art. 49 § 2 i art. 305² § 1 k.c., a także intertemporalnego stosowania nowych przepisów do stanów historycznych (sprzed 3 sierpnia 2008 r.) i odpowiedniego stosowania przepisów o służebnościach gruntowych do instytucji służebności przesyłu oraz quasi-służebności, o której mowa w art. 124 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r. poz. 782 ze zm., dalej: u.g.n.) i w przepisach wcześniejszych. Niniejsza publikacja dokonuje systemowego przeglądu i analizy możliwych stanowisk, mieszcząc się jednak w granicach niezbędnej potrzeby – ochrony prawnorzeczowej z punktu widzenia właściciela i przedsiębiorcy przesyłowego.

IV. Poza przedstawieniem wszystkich istotnych aspektów nowej instytucji w ramach części pierwszej zostały omówione także służebności gruntowe o treści odpowiadającej służebności przesyłu, powstałe na podstawie administracyjnoprawnych przepisów art. 124 u.g.n. oraz unormowań wcześniej obowiązujących (art. 70 i 74 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, Dz. U. Nr 22, poz. 99 ze zm., dalej: u.g.g. art. 35 i 36 ustawy z 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości, tekst jedn. Dz. U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64 ze zm., dalej: u.z.t.w.n.), a także na podstawie odpowiednio stosowanego (przez notariuszy lub sądy cywilne) art. 145 k.c., odnoszącego się zasadniczo do służebności gruntowej drogi koniecznej.

Te ostatnie regulacje, częściowo nadal aktualne, nasuwają pytania o związek z nową instytucją.

Niestety, ustawodawca w noweli majowej z 2008 r. nie dał odpowiedzi na te istotne dla odczytywania powstałych praw pytania. Jest to o tyle problematyczne, że chodzi przecież o praktyczne aspekty ich funkcjonowania, zniesienia lub wygaśnięcia, a także zaliczania stanów relewantnych prawnie do instytucji nowej albo ją poprzedzającej. Autor w niniejszej książce spróbuje omówić te zagadnienia, odwołując się także do najnowszego orzecznictwa SN. Odpowiada też na pytanie, czy te tytuły wyczerpały już pomiędzy zainteresowanymi, tj. właścicielami nieruchomości i przedsiębiorcami przesyłowymi, wszelkie roszczenia, czy też istnieją może roszczenia odszkodowawcze (inne), które powinny skompensować realnie istniejące obciążenia nieruchomości.

V. Ostatnią kwestią, ale nie mniej ważną, będzie wyjaśnienie, jakie reguły rządzą odpowiedzialnością majątkową posiadaczy cudzych nieruchomości, gdy posiadacz nieruchomości – samoistny lub zależny – nie jest uprawniony do korzystania z niej ani na podstawie prawa własności, ani na podstawie ograniczonych praw rzeczowych, ani na podstawie stosunków obligacyjnych z właścicielem nieruchomości. Innymi słowy, nie dysponuje tytułem prawnym do posiadania i korzystania z nieruchomości.

Część druga niniejszej pozycji poświęcona jest właśnie odpowiedzialności w odniesieniu do przedsiębiorców przesyłowych, którzy nie dysponują jakimkolwiek tytułem prawnym do nieruchomości.

Niezależnie od charakteru posiadania przypisywanego posiadaczowi służebności (art. 352 k.c.), w kwestii odpowiedzialności posiadacza wobec właściciela znajdzie zastosowanie art. 224 § 1 lub 2 oraz art. 225 k.c. – zależnie od dobrej lub złej wiary, stosowane odpowiednio także przy posiadaniu zależnym (art. 230 k.c.)

Jak zauważył SN w wyroku z 27 lutego 2008 r. (II CSK 512/08, LEX nr 494013): „art. 224–230 k.c. regulują stosunki prawne, gdy rzecz znalazła się w posiadaniu niewłaściciela, a źródłem tego stanu rzeczy nie była umowa. Innymi słowy, przepisy te nie mają zastosowania do stosunku umownego między właścicielem a inną osobą, na podstawie którego korzystał on z rzeczy za zgodą właściciela. W takim wypadku mają zastosowanie w pierwszej kolejności postanowienia umowy, a w razie jej braku albo odpadnięcia tego tytułu przepisy Kodeksu cywilnego o zobowiązaniach”.

VI. W trzeciej części książki zamieszczono przykładowe wzory wniosków i pozwów sądowych, właściwe dla typów roszczeń omawianych w niniejszej publikacji, w tym o zasiedzenie służebności przesyłu, natomiast w czwartej części znalazły się przepisy normujące stan prawny w dziedzinie objętej niniejszym tytułem – w postaci wyciągów z poszczególnych ustaw oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 25 czerwca 2015 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. z 2015 r. poz. 925, dalej: Regulamin urzędowania sądów powszechnych)

Śródtytuły w każdej części książki stanowią wyróżniki istotnych zagadnień oraz schemat opisu poszczególnych aspektów omawianych instytucji.

Pojęcie „przedsiębiorca przesyłowy” jest używane w książce w celu oznaczenia przedsiębiorcy, o którym mowa w art. 43¹ k.c., prowadzącego przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55¹ k.c., w którego skład wchodzą urządzenia przesyłowe wymienione w art. 49 § 1 k.c.