Goniewicz Grzegorz, Środki probacyjne. Przesłanki stosowania w ujęciu prawnoporównawczym

Monografie
Opublikowano: KIPK.2019
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Środki probacyjne. Przesłanki stosowania w ujęciu prawnoporównawczym

Autor fragmentu:

Przedmowa

Niniejsza książka powstała jako podsumowanie projektu badawczego pod nazwą „Perspektywa reformy systemu środków probacyjnych w kontekście doświadczeń Polski oraz krajów systemu common law i civil law”, realizowanego w latach 2014–2019. Stanowi ona rozbudowaną i zaktualizowaną wersję rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dra hab. Piotra Kardasa w Katedrze Prawa Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, która została obroniona w dniu 1 kwietnia 2019 r.

Nie byłoby tej publikacji, gdyby nie Pan Profesor Piotr Kardas, który otoczył mnie opieką naukową od początku mojej przygody z prawem karnym, podczas trzeciego roku studiów prawniczych na Uniwersytecie Jagiellońskim. To dzięki Profesorowi, który był także opiekunem naukowym mojego projektu realizowanego w ramach Diamentowego Grantu, udało mi się przeprowadzić i doprowadzić do końca badania nad systemem środków probacyjnych w Polsce i na świecie. Sprawowanie opieki nad moimi badaniami wymagało niewątpliwie ogromnych nakładów cierpliwości, tym bardziej jestem wdzięczny za okazaną mi dobrą wolę, wiele cennych wskazówek i ukierunkowanie mojej ścieżki naukowej. Szanowny Panie Profesorze – ogromnie dziękuję za wszystko.

Chciałem również wyrazić serdeczne podziękowania Szanownym Recenzentom mojej rozprawy doktorskiej – Panu prof. dr. hab. Robertowi Zawłockiemu i Panu dr. hab. Jerzemu Lachowskiemu, prof. UMK. Ich cenne uwagi zainspirowały mnie do pogłębienia moich badań oraz z całą pewnością wpłynęły znacząco na zwiększenie wartości naukowej niniejszej publikacji.

I wreszcie, chciałem podziękować mojej Rodzinie, bez której nie byłbym tym, kim jestem – nie tylko jako naukowiec, ale przede wszystkim jako człowiek. W szczególności dziękuję moim Rodzicom, którzy zawsze we mnie wierzyli i wspierali realizację moich marzeń i pomysłów. Dziękuję mojej żonie Roksanie za to, że cierpliwie znosiła czas, który poświęcałem na prowadzenie badań naukowych i przygotowanie niniejszej książki. Dziękuję także mojemu synkowi Franciszkowi, który co prawda jeszcze nie zdaje sobie z tego sprawy, ale jest dla mnie największą inspiracją do wszystkiego, co robię w życiu zawodowym i naukowym.

Autor fragmentu:

Uwagi wstępne

Wprowadzenie do systemu prawa karnego środków probacyjnych stało się możliwe wraz z kryzysem charakterystycznej dla klasycznej szkoły prawa karnego teorii, zgodnie z którą podstawowym celem kary kryminalnej jest odwet i odstraszanie . Oparta na zasadzie kary proporcjonalnej i sprawiedliwej odpłaty szkoła klasyczna wykluczała stosowanie tego rodzaju instytucji, stanowiących wyraz łagodzenia reakcji karnej za popełnione przestępstwo .

Narodziny probacji wiążą się z wielkimi przemianami w nauce prawa karnego drugiej połowy XIX wieku, jakie dokonały się pod wpływem założeń pozytywistycznych oraz socjologii i kryminologii . Probacja w nowoczesnym rozumieniu pojawiła się najpierw w krajach systemu common law (w tym w szczególności w Stanach Zjednoczonych Ameryki oraz w Anglii), co wynikało z charakterystycznego dla tego systemu dużego zakresu swobody sędziowskiej oraz mocy obowiązującej precedensów orzeczniczych .

U źródeł stosowania probacji legło założenie, że w przypadku wdrożenia odpowiednich oddziaływań o charakterze wychowawczym możliwe jest doprowadzenie do społecznej readaptacji sprawcy czynu zabronionego bez konieczności orzeczenia wobec niego kary i umieszczenia go w izolacji więziennej. Aby te cele mogły zostać zrealizowane, konieczne było oddanie sprawcy pod opiekę urzędnika probacyjnego, pod którego kontrolą sprawca mógłby w dalszym ciągu funkcjonować w warunkach wolnościowych, zaś pomoc owego urzędnika miała doprowadzić do rehabilitacji sprawcy, czyli jego społecznego uzdrowienia. Niewątpliwie w początkowym etapie funkcjonowania probacji realizacja tych założeń była prostsza, aniżeli ma to miejsce obecnie, a to ze względu na jej stosowanie wobec stosunkowo wąskiego kręgu osób, a co za tym idzie – większa była możliwość pochylenia się przez sąd nad potrzebami kryminologicznymi konkretnych sprawców oraz poddania ich realnej kontroli przez urzędników probacyjnych.

Stopniowe uregulowanie różnych form probacji na poziomie ustawowym zaczęło następować na przełomie XIX i XX wieku . Teoretyczne podstawy i praktyka funkcjonowania instytucji probacyjnych w krajach common law miały wpływ na recepcję tych rozwiązań w Europie, gdzie uległy one jednak znacznemu zróżnicowaniu w poszczególnych państwach .

Środki probacyjne i związane z poddaniem sprawcy próbie są powszechnie stosowane we współczesnych systemach prawa karnego, w których odgrywają znaczącą rolę . Do podstawowych rozwiązań o charakterze probacyjnym należą instytucje o cechach warunkowego odstąpienia od ścigania , warunkowego odstąpienia od prowadzenia postępowania karnego , warunkowego skazania , warunkowego odstąpienia od orzeczenia kary , warunkowego odstąpienia od wykonania kary czy warunkowego skrócenia kary pozbawienia wolności . Do instytucji probacyjnych sensu largo jest także zaliczana kara ograniczenia wolności .

Pomimo niezwykle zróżnicowanych rozwiązań na poziomie systemów prawnych poszczególnych państw możliwe jest wyodrębnienie pewnych cech wspólnych, właściwych dla stosowanych obecnie środków probacyjnych. Przede wszystkim środki te stanowią wyraz indywidualizacji reakcji karnej na czyn zabroniony, będąc alternatywą dla orzeczenia lub wykonania kary, w szczególności kary bezwzględnego pozbawienia wolności . W początkowym etapie funkcjonowania probacji na pierwszy plan wysuwano jej rolę polegającą na poprawie sprawcy (rehabilitation) . Obecnie, po kryzysie teorii rehabilitacji i resocjalizacyjnej funkcji kary pozbawienia wolności , bardziej istotne znaczenie probacji przypisuje się pomocy sprawcy w readaptacji społecznej w warunkach wolności kontrolowanej, oraz funkcji ochronnej.

Stosowanie środków probacyjnych ma również uzasadnienie pragmatyczne. Jak zauważono w nauce prawa, bardziej sensowne jest dalsze prowadzenie resocjalizacji i readaptacji społecznej sprawców dobrze rokujących na przyszłość na wolności, aniżeli w sprzyjających demoralizacji warunkach więziennych . Orzeczenie takiego środka jest tym instrumentem polityki karnej państwa, który pozwala racjonalizować postępowanie ze sprawcami, co do których niecelowe jest orzeczenie kary, jej wprowadzenie do wykonania lub – w przypadku warunkowego zwolnienia – jej wykonanie w całości. Orzekanie tych środków jest jednocześnie tańszą alternatywą dla kary pozbawienia wolności, pozwalającą na uniknięcie negatywnych następstw odbywania takiej kary . Ten ostatni czynnik wiąże się z obniżeniem kosztów postępowania karnego oraz kosztów prizonizacji, co daje wyraz ekonomicznej teorii kary .

W aspekcie indywidualnym środki probacyjne spełniają funkcję wychowawczą oraz prewencyjną w wymiarze negatywnym, gdyż sprawca ma świadomość, że w razie naruszenia warunków okresu próby nie uniknie odpowiedzialności za przestępstwo, w związku z popełnieniem którego orzeczono dany środek . Prewencja indywidualna w aspekcie pozytywnym polega zaś na tym, że sprawca ma świadomość, że w razie pomyślnego przebiegu okresu próby (przez co należy rozumieć w szczególności brak powrotności do przestępstwa), uzyska wymierne korzyści procesowe w postaci uniknięcia skazania (przy warunkowym umorzeniu), uniknięcia zarządzenia wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności (przy warunkowym zawieszeniu) czy uniknięcia konieczności odbycia pozostałej części kary pozbawienia wolności (przy warunkowym zwolnieniu).

Przesłanki środków probacyjnych są swoistą miarą punitywności systemu. Generalnie rzecz biorąc, im bardziej restrykcyjny system reakcji karnej w danym państwie, tym węższe możliwości stosowania tych instytucji. Zjawisko to wynika w dużej mierze z nieporozumienia, polegającego na przyjęciu, że orzeczenie środka związanego z poddaniem sprawcy próbie stanowi swoistą „nagrodę” lub „łagodzenie odpowiedzialności karnej” . O ile rzeczywiście orzeczenie tych środków stanowi dobrodziejstwo dla sprawcy (skazanego), o tyle akcenty należy położyć raczej na ich postrzeganie jako elementów racjonalnej polityki karnej, mających na celu ograniczenie szkodliwych skutków uwięzienia poprzez kontrolę sprawcy w okresie próby – poprawę poziomu bezpieczeństwa i redukcję poziomu recydywy, a także obniżenie kosztów funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości .

Tym niemniej nie ulega wątpliwości, że regulacje przesłanek instytucji probacyjnych są wypadkową podejścia do teorii kary i jej funkcji w danym systemie prawnym. Jeżeli prawodawca przewiduje relatywnie restrykcyjny system karania i – w ogólności – systemu wymiaru sprawiedliwości karnej, z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że nie wprowadzi on szerokiego katalogu środków probacyjnych, regulując przesłanki ich stosowania w sposób liberalny, co umożliwi skorzystanie z ich dobrodziejstwa szerokiemu kręgowi sprawców. W przeciwnym bowiem razie odstraszający skutek grożącej surowej kary byłby ograniczony przez potencjalną możliwość skorzystania z instytucji probacyjnej. O ile z perspektywy naukowca zajmującego się problematyką probacji tego rodzaju rozwiązanie jest akceptowalne, o tyle z perspektywy polityków, kształtujących regulacje prawa karnego, mogłoby to prowadzić do stanu dysonansu poznawczego. Co za tym idzie, tendencji do zaostrzania kar i przesłanek odpowiedzialności karnej towarzyszy zwykle ograniczanie zakresu stosowania instytucji probacyjnych.

W doktrynie wskazuje się, że termin „probacja” pochodzi od łacińskiego słowa probare, oznaczającego „próbować” albo „testować” . W szerokim rozumieniu probacja oznacza „system poprawczy, który umożliwia sprawcy przestępstwa udany powrót do życia w społeczeństwie i daje mu szansę na rehabilitację w warunkach wolności kontrolowanej . Jak wskazuje A. Marek, aby daną instytucję można było uznać za środek probacyjny, musi ona spełniać pięć cech:

1.

Musi być przewidzianą przez ustawę formą reakcji na popełnione przestępstwo, opartą na stwierdzeniu winy jego sprawcy.

2.

Przesłanką jej orzeczenia musi być pozytywna prognoza kryminologiczna, pozwalająca na odstąpienie od orzekania lub wykonania kary.

3.

Musi przewidywać okres próby i uzależniać skutki prawne od przebiegu próby, tj. mieć charakter warunkowy.

4.

Okres próby musi być związany z nałożeniem na sprawcę określonych obowiązków, ewentualnie stosowaniem innych środków karnych.

5.

Istotnym jej elementem musi być dozór kuratora nad poddanym próbie albo przynajmniej możliwość orzeczenia takiego dozoru w zależności od oceny przez sąd konieczności jego zastosowania .

W oparciu o tę klasyfikację autor ten wskazuje, że środkami probacyjnymi są warunkowe umorzenie postępowania karnego oraz warunkowe zawieszenie wykonania kary, nie jest zaś nim warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary pozbawienia wolności .

Kodeks karny z 1997 r. (dalej: k.k. ) nie zawiera jednak pojęcia „środki probacyjne” . Na gruncie polskiego prawa jest to zatem pojęcie języka prawniczego, nie zaś prawnego . Ustawodawca posługuje się za to sformułowaniem „środki związane z poddaniem sprawcy próbie”, tytułując tak rozdział VIII k.k., regulujący instytucje warunkowego umorzenia postępowania karnego (art. 66–68 k.k.; dalej: warunkowe umorzenie), warunkowego zawieszenia wykonania kary (art. 69–76 k.k.; dalej: warunkowe zawieszenie) oraz warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności (art. 77–82 k.k.; dalej: warunkowe zwolnienie). Tym niemniej, zarówno w tytule jak i treści niniejszej publikacji posłużono się określeniem „środki probacyjne”, które w sposób najbardziej bezpośredni i lapidarny oddaje istotę omawianych instytucji.

Pierwszą całościową regulacją środków probacyjnych w Polsce był Kodeks karny z 1932 r. (dalej: k.k. z 1932 r. ). Był to jeden z pierwszych kodeksów karnych w Europie, który wyraźnie akcentował elementy probacyjne, co wynikało z faktu, że jego głównym autorem był J. Makarewicz, identyfikujący się z tendencjami pozytywistycznymi w prawie karnym . W Rozdziale IX (art. 61–64) k.k. z 1932 r. wprowadził instytucję warunkowego zawieszenia wykonania kary, zaś w Rozdziale X (art. 65–68) – warunkowego zwolnienia .

Kodeks karny z 1969 r. (dalej: k.k. z 1969 r.) wprowadził nieznaną na gruncie k.k. z 1932 r. instytucję warunkowego umorzenia postępowania (Rozdział IV, art. 27–29), która została uznana za nowatorskie rozwiązanie polskiej myśli prawniczej . Ponadto k.k. z 1969 r. przejął z modyfikacjami i rozbudował instytucje warunkowego zawieszenia wykonania kary (Rozdział X, art. 73–79) oraz warunkowego przedterminowego zwolnienia (Rozdział XII, art. 90–98).

Obowiązujący obecnie k.k. utrzymał wszystkie powyższe instytucje, które zostały zawarte w rozdziale VIII k.k. – Środki związane z poddaniem sprawcy próbie. Z uzasadnienia rządowego projektu wynika z jakich wzorców korzystał ustawodawca, wprowadzając te mechanizmy do k.k.:

Rozdział VIII obejmuje trzy różniące się istotnie środki racjonalnej polityki kryminalnej, będące wynikiem przeszło 100-letniej ewolucji ustawodawstwa, u której początków leżała idea humanizacji kar oraz pragmatyczne nastawienie ustawodawstwa anglosaskiego. Tym co je łączy jest poddanie sprawcy przestępstwa próbie. Różnice pomiędzy tymi trzema środkami są natury procesowej i prawnomaterialnej. (...) Żaden z tych środków nie odpowiada ściśle anglosaskiemu wzorcowi „probation”, w którym orzeka się o winie, nie orzeka zaś o karze, lecz stosowaniu dozoru kuratora i szczególnych obowiązków, w tym także o naprawieniu szkody, których zakres jest bardzo zbliżony do przewidzianych w nowym Kodeksie. Rozwiązanie nawiązuje do tradycji polskich kodeksów i przewiduje proste warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, tj. bez dozoru kuratora i bez szczególnych obowiązków probacyjnych, oraz „probacyjne”, związane z nimi (analogicznie warunkowe umorzenie postępowania). Wybór pomiędzy prostym a probacyjnym zawieszeniem wykonania kary został pozostawiony sądowi, w zależności od rodzaju prognozy co do sprawcy i okoliczności czynu, a także potrzeby resocjalizującego oddziaływania. Warunkowe umorzenie postępowania i warunkowe zawieszenie wykonania kary stanowi alternatywę dla bezwzględnego pozbawienia wolności, niewspółmiernie tańszą ekonomicznie, co najmniej równie skuteczną i bez negatywnych oddziaływań tej kary na pozbawionych wolności .

Jednakże w uzasadnieniu rządowego projektu kodeksu karnego trudno doszukać się rozważań na temat funkcji, jakie te środki mają spełniać w systemie prawa karnego.

Regulacje dotyczące stosowania środków probacyjnych zawarte w pierwotnej wersji k.k. okazały się relatywnie trwałe. Spośród ponad 60 nowelizacji k.k., które weszły w życie przed 1 lipca 2015 r. , tylko nieliczne dotyczyły ich przesłanek. Art. 66 k.k., ustanawiający przesłanki warunkowego umorzenia, pozostał w pierwotnym brzmieniu aż do 1 lipca 2015 r. Art. 69 k.k., statuujący przesłanki warunkowego zawieszenia, pozostał w niezmienionej wersji do 12 marca 2007 r., kiedy to został do niego dodany § 4, przewidujący, iż zawieszenia wykonania kary ograniczenia wolności lub grzywny nie stosuje się wobec sprawcy występku o charakterze chuligańskim; sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności w szczególnie uzasadnionych wypadkach . W trzy lata później przepis ten został zmodyfikowany poprzez ograniczenie do szczególnie uzasadnionych wypadków możliwości zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności wobec sprawcy przestępstwa z art. 178a § 4 k.k. Następnie art. 69 k.k. pozostał w tym brzmieniu do 1 lipca 2015 r.

Nieco więcej nowelizacji nastąpiło w tym okresie w regulacjach warunkowego zwolnienia. Z dniem 1 stycznia 2012 r. z określonego w art. 77 § 1 k.k. katalogu czynników składających się na tzw. przesłankę materialną warunkowego zwolnienia wykreślono sposób życia skazanego przed popełnieniem przestępstwa . Z tą samą datą do k.k. wprowadzono art. 79 § 3, statuujący zasadę odpowiedniego stosowania art. 78 § 3 k.k. w sytuacji, gdy chociaż jedna z niepodlegających łączeniu kar, które skazany ma odbyć kolejno, jest karą 25 lat pozbawienia wolności lub dożywotniego pozbawienia wolności . I wreszcie, jedyną z dotychczasowych zmian k.k. dotyczących określonych w art. 78 tzw. przesłanek formalnych warunkowego zwolnienia było skreślenie z dniem 8 czerwca 2010 r. tzw. minimów absolutnych odbytej kary .

Jak wynika z tytułu książki, głównym jej przedmiotem są przesłanki stosowania środków probacyjnych (rozumianych jako czynniki warunkujące możliwość orzeczenia danego środka) na gruncie k.k., z uwzględnieniem perspektywy komparatystycznej. W związku z tym należy poczynić następujące założenia.

Po pierwsze, szczególny nacisk został położony na zidentyfikowanie czynników związanych z orzekaniem środków probacyjnych, które sprawiają największe problemy praktyczne w orzecznictwie sądowym, a także budzą niejasności w doktrynie prawa karnego. Taki zabieg musiał zostać dokonany w pierwszej kolejności, gdyż musiał on z założenia determinować dalsze kierunki badań, których wynikiem miało być przedstawienie konkretnych propozycji – zarówno legislacyjnych, jak i w obszarze stosowania prawa – których wprowadzenie może przyczynić się do usprawnienia stosowania tych instytucji.

Tak rozumiana tematyka pracy wymusza postawienie na pierwszym planie regulacji zawartych w rozdziale VIII k.k. W niezbędnym zakresie omówiono również stosowne regulacje Kodeksu postępowania karnego oraz Kodeksu karnego wykonawczego .

Po drugie, przedmiotem rozważań nie są pozostałe zagadnienia dotyczące środków probacyjnych, takie jak przykładowo kwestia podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności warunkowo zawieszonej i odwołania warunkowego zwolnienia, jak również zagadnienia dotyczące okresu próby i obowiązków nakładanych na sprawcę (skazanego) czy też skutków pozytywnego i negatywnego upływu okresu próby.

Ponadto niniejsza książka nie zawiera szczegółowego omówienia historii regulacji środków probacyjnych w polskim oraz w zagranicznych systemach prawnych, z wyjątkiem kwestii istotnych z punktu widzenia przeprowadzenia wykładni historycznej. W niniejszej pracy nie zostały także osobno opisane unormowania dotyczące środków związanych z poddaniem sprawcy próbie, zawarte w Kodeksie wykroczeń oraz w Kodeksie karnym skarbowym .

Pomimo istotnej roli, jaką pełnią w polityce karnej państwa, środki probacyjne nie doczekały się jak dotąd w doktrynie polskiej całościowego opracowania dotyczącego instytucji przewidzianych w rozdziale VIII k.k., zawierającego syntetyczny opis każdego z tych środków oraz analizę ich wzajemnych relacji i funkcji kryminalnopolitycznych.

W polskiej nauce prawa karnego nie brak monografii oraz innych publikacji dotyczących poszczególnych środków probacyjnych . Większość z nich straciła jednak na aktualności, a niektóre powstały jeszcze pod rządami k.k. z 1969 r. Co prawda w nowszym piśmiennictwie pojawiają się opracowania dotyczące poszczególnych środków probacyjnych , jednak dotyczą one zwykle szczegółowych zagadnień, nie wypełniając pustki w istniejącym stanie wiedzy o funkcjonowaniu przesłanek środków związanych z poddaniem sprawcy próbie w praktyce orzeczniczej oraz o wzajemnych relacjach pomiędzy tymi środkami.

Taka analiza jest zaś niewątpliwie potrzebna, skoro jeszcze w 2014 r. ustawodawca wskazywał, że jednym z głównych powodów reformy prawa karnego, która ostatecznie stała się faktem jako Zm. k.k. z 20.02.2015 r., jest „całkowita niewydolność systemu probacji” . W doktrynie wyrażono zaś opinię, że analiza praktyki funkcjonowania systemu środków probacyjnych od wejścia w życie k.k. do 2015 r. prowadzi do wniosku o „całkowitym bankructwie idei” oraz „praktycznej niewydolności” obowiązującego systemu . Jako najważniejsze przyczyny takiego stanu rzeczy wskazywano wadliwe regulacje prawne instytucji warunkowego zawieszenia, niewydolność systemu probacji, nietrafne prognozowanie kryminologiczne sprawców, nieracjonalne praktyki organów wymiaru sprawiedliwości w zakresie stosowania obowiązujących przepisów (od skrajnie liberalnych do skrajnie punitywnych) .

W celu znalezienia przyczyn i zaproponowania rozwiązań powyższych problemów związanych z funkcjonowaniem systemu środków probacyjnych (a także weryfikacji, czy takie problemy rzeczywiście występują w praktyce wymiaru sprawiedliwości), konieczne jest przeprowadzenie wszechstronnej analizy dogmatycznej dotychczasowego dorobku doktryny i orzecznictwa. Zabieg taki umożliwi także identyfikację pozostałych barier dla efektywnego stosowania tych środków w praktyce orzeczniczej.

Niezwykle cennym punktem odniesienia dla takich badań jest również perspektywa prawnoporównawcza. Krytyczna analiza obowiązujących w zagranicznych systemach prawnych środków probacyjnych umożliwi przedstawienie bardziej wszechstronnej diagnozy funkcjonowania tych instrumentów w Polsce. Wiedza o doświadczeniach innych państw, które skutkowały wprowadzeniem określonych zmian legislacyjnych, pozwoli z kolei na przedstawienie postulatów de lege ferenda dotyczących prawa polskiego, a obejmujących rozwiązania, które sprawdziły się już za granicą.

Istotnym elementem przeprowadzonych badań była również obserwacja sposobu stosowania środków probacyjnych w stanie prawnym po dokonanej przez Zm. k.k. z 20.02.2015 r. gruntownej zmiany k.k., określanej w doktrynie jako nowa filozofia karania . Pozwoliło to na postawienie wstępnej diagnozy funkcjonowania środków związanych z poddaniem sprawcy próbie po nowelizacji z 2015 r. oraz wysunięcie dalszych propozycji, które ustawodawca powinien wziąć pod uwagę.

Naturalnie postawienie takiej diagnozy w sposób kompleksowy i mający oparcie we wnioskach z przebiegu konkretnych postępowań sądowych wymagałoby przeprowadzenia badań aktowych. Jednakże autor nie zdecydował się na dokonanie takowej analizy empirycznej w toku swoich badań. Zakres zagadnień poruszonych w niniejszej publikacji uczyniłby ten proces niezwykle pracochłonnym i przekraczającym możliwości jednego tylko badawcza .

W świetle przyjętej metodologii i zakreślonych powyżej ograniczeń o charakterze obiektywnym, przyjęcie za cel postawienia pełnej diagnozy odnośnie do prawidłowego (lub nieprawidłowego) stosowania instytucji probacyjnych w orzecznictwie byłoby zadaniem nader ambitnym i już z założenia skazanym na niepowodzenie. Tym niemniej analiza dogmatyczna i teoretycznoprawna, a także bazująca na dostępnych danych statystycznych, pozwala na wyciągnięcie wniosków w skali makro. Przyjęcie tej perspektywy wydaje się wystarczające na potrzeby wyciągnięcia ogólnych wniosków na temat praktyki orzeczniczej.

W istocie postawienie diagnozy na temat tego, czy środki probacyjne są stosowane prawidłowo tylko wówczas nie naraziłoby się na zarzut braku jej skonfrontowania ze stanem faktycznym ustalonym w konkretnych sprawach, gdyby bazowało na analizie wszystkich orzeczeń, w których je zastosowano. O ile przeprowadzenie takich badań jest teoretycznie możliwe np. w przypadku skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności czy tzw. sekwencję kar, o tyle w przypadku środków probacyjnych – ze względu na skalę ich stosowania – jest to całkowicie niewykonalne.

W związku ze zmianą filozofii karania należy także ustalić, czy środki probacyjne są nadal potrzebne w systemie prawa karnego, oraz czy mogą pełnić w nim odpowiednią rolę, przyczyniając się do odpowiedniego wypełniania celów indywidualnoprewencyjnych, będąc jednocześnie rozwiązaniem korzystnym systemowo oraz akceptowalnym ze społecznego punktu widzenia.

U podstaw przeprowadzonych badań legły dwie główne hipotezy badawcze – pierwsza o charakterze teoretycznym i dogmatycznoprawnym, zaś druga – o charakterze kryminologicznym i politycznokryminalnym. Mianowicie autor przystąpił do badań w celu zweryfikowania poglądu o systemowej niewydolności systemu środków probacyjnych w Polsce, która prowadzi o konieczności zmiany przepisów kodeksowych określających normatywne ramy stosowania instytucji probacyjnych (naczelna hipoteza badawcza).

Ponadto autor zamierzał określić, czy rzeczywiście środki probacyjne są w Polsce stosowane w sposób nieefektywny, prowadząc do szkodliwych skutków na płaszczyźnie indywidualnoprewencyjnej, jak również w wymiarze społecznym, prowadząc m.in. do zwiększenia kosztów funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce (pomocnicza hipoteza badawcza). Krytyczna analiza obowiązujących przepisów oraz praktyki ich stosowania miała w zamyśle autora doprowadzić do sformułowania postulatów dotyczących zarówno zmian o charakterze systemowym, jak i modyfikacji poszczególnych przesłanek omawianych instytucji.

Zasygnalizowane wyżej kwestie zdeterminowały strukturę niniejszej publikacji.

W rozdziale I zostały szczegółowo omówione zagadnienia związane ze stosowaniem poszczególnych środków probacyjnych na gruncie k.k. Każdej z trzech instytucji przewidzianych w rozdziale VIII k.k. został poświęcony osobny podrozdział. Podrozdziały zostały z kolei podzielone na mniejsze jednostki redakcyjne, w których omówiono przesłanki poszczególnych środków oraz aspekty ich stosowania w praktyce orzeczniczej, z uwzględnieniem stanu prawnego przed 1 lipca 2015 r. oraz po tej dacie.

Rozdział II został poświęcony stosowaniu środków probacyjnych w zagranicznych systemach prawnych. Został on podzielony na podrozdziały dotyczące poszczególnych państw: Stany Zjednoczone Ameryki, Anglia, Niemcy, Francja, Holandia, kraje skandynawskie – Dania, Finlandia, Norwegia i Szwecja, oraz Brazylia.

Ostatnia część książki (rozdział III) zawiera postulaty de lege ferenda. Stanowią one propozycje legislacyjne oraz w zakresie stosowania obowiązujących przepisów, mające na celu usprawnienie funkcjonowania systemu, które wyłoniły się na podstawie analizy funkcjonowania środków probacyjnych w Polsce oraz rozwiązań obowiązujących w innych państwach. Przedstawione pomysły uwzględniają także funkcje, jakie środki probacyjne powinny pełnić w systemie prawa karnego, z uwzględnieniem założeń nowelizacji, która weszła w życie z dniem 1 lipca 2015 r. W rozdziale tym przedstawiono również refleksje i wnioski końcowe z przeprowadzonych badań.

Autor fragmentu:

RozdziałI
Stosowanie środków probacyjnych na gruncie kodeksu karnego

1.Wstęp

Cechą wspólną umiejscowionych w rozdziale VIII k.k. środków jest poddanie sprawcy czynu zabronionego próbie. Środki te łączy warunkowość, a zatem weryfikacja przez organy postępowania postawionej pozytywnej prognozy kryminologicznej w okresie próby, podczas którego na sprawcy ciążą określone przez sąd obowiązki . Orzeczenie środka probacyjnego co do zasady wiąże się z polepszeniem jego sytuacji procesowej, jako że prowadzi do zastosowania wobec niego łagodniejszego środka reakcji karnej . Niewątpliwie zaś sytuacja sprawcy ulega dalszej poprawie w przypadku pozytywnego przebiegu okresu próby. W takim przypadku postępowanie karne w stosunku do sprawcy, wobec którego je warunkowo umorzono, nie zostanie podjęte (art. 68 § 4 k.k.); przy warunkowym zawieszeniu – orzeczona kara pozbawienia wolności nie zostanie zarządzona do wykonania (art. 75 § 4 k.k. ); zaś w przypadku warunkowego zwolnienia – kara zostanie uznana za wykonaną z chwilą warunkowego zwolnienia, a skazany nie powróci do...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX