Piaskowska Olga Maria, Stwierdzenie naruszenia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i jego skutki w polskim procesie cywilnym

System ochrony praw i wolności człowieka Rady Europy uważany jest za jeden z najbardziej efektywnych na świecie , choć nie jest on wolny od wad. Centralne miejsce w tym systemie zajmuje Europejski Trybunał Praw Człowieka, który został utworzony w celu zapewnienia przestrzegania zobowiązań wynikających z Konwencji. Rozpoznaje więc skargi międzypaństwowe oraz indywidualne składane przez osoby, organizacje pozarządowe lub grupy jednostek pokrzywdzone naruszeniem wolności lub praw wynikających z Konwencji i jej protokołów (art. 19, 32 ust. 1, art. 33 i 34 EKPC). Europejski Trybunał Praw Człowieka stoi na straży, by prawa i wolności chronione Konwencją były rzeczywiste, a ich ochrona efektywna. Istotnym elementem zapewnienia praw i wolności o takich walorach są także właściwe działania podejmowane przez państwa-strony Konwencji. Skupiają się one na dwóch zasadniczych kwestiach.

Po pierwsze, przestrzeganiu przepisów Konwencji w toku stanowienia i stosowania prawa w porządku wewnętrznym. Konwencja jako umowa międzynarodowa została bowiem pomyślana w taki sposób, aby przenikała porządki wewnętrzne państw-stron. Oznacza to zatem, że znajduje ona zastosowanie nie tylko na etapie badania skarg przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, lecz również w procesie stosowania prawa w porządku wewnętrznym państw-stron Konwencji. Wiąże się to także z relacją między sądami krajowymi a Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, w szczególności wzajemnego poszanowania dokonywanej interpretacji.

Po drugie, wykonywania orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w szczególności tych, które stwierdzają, że do naruszenia Konwencji doszło w konkretnym przypadku. Zapewnienie więc efektywności oraz praw i wolności rzeczywistych nie jest możliwe bez aktywnego udziału państw-stron Konwencji. Na etapie stanowienia prawa będą to podmioty uczestniczące w procesie legislacyjnym, zaś na etapie jego stanowienia – przede wszystkim sądy krajowe, w tym sąd cywilny.

Przedmiotem niniejszych rozważań jest problematyka związana ze skutkami, jakie orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stwierdzające naruszenie Konwencji mogą wywołać w polskim procesie cywilnym. Obejmuje ona zatem dwa zasadnicze zagadnienia, których centralną osią jest kwestia znaczenia, jakie dla polskiego procesu cywilnego ma orzecznictwo ETPC. Po pierwsze, są to skutki o charakterze generalnym związane z oddziaływaniem orzecznictwa strasburskiego na judykaty sądów krajowych (res interpretata). Jest to zagadnienie związane ze stosowaniem przepisów Konwencji oraz nierozerwalnie z nią związanego orzecznictwa ETPC w systemie prawa krajowego, w tym także w toku procesu cywilnego. Po drugie, są to skutki indywidualne, a zatem mieszczące się w relacji inter partes, które związane są ściśle z obowiązkiem wykonania wyroku ETPC, w tym wyborem właściwego środka służącego usunięciu stwierdzonego naruszenia. W odniesieniu do problematyki procesu cywilnego jest to więc zagadnienie, które sprowadza się do przestrzegania standardów konwencyjnych oraz ustalenia powinności sądu cywilnego powstałych wobec orzeczenia ETPC stwierdzającego naruszenie Konwencji, do którego doszło w tym postępowaniu. W tym ostatnim zakresie odnosi się do analizy dostępności środków prawnych – w ramach instrumentarium procesowego cywilnego – służących wykonaniu wyroku ETPC stwierdzającego naruszenie. Prawidłowe wykonanie takiego wyroku ETPC ma bowiem istotne znaczenie nie tylko dla jednostki tym naruszeniem dotkniętej, lecz także z punktu widzenia oceny wykonania przez państwo ciążących na nim obowiązków międzynarodowych (art. 1 EKPC). Jednocześnie zagadnieniem niezmiernie istotnym jest dobór właściwego środka, który z kolei poprzedzać musi analiza naruszenia Konwencji, do którego doszło w toku postępowania cywilnego, oraz jego skutków dla strony – „ofiary” w rozumieniu Konwencji, jak i innych podmiotów, które w prawomocnie zakończonym postępowaniu uczestniczyły. Zagadnienie to nie zostało dotychczas w pełni usystematyzowane, choć podejmowano próby jego analizy zarówno w literaturze praw człowieka, jak i procesu cywilnego. Poglądy doktryny odnoszące się do omawianego zagadnienia będą przedmiotem analizy w toku podjętych rozważań. Należy przy tym zaznaczyć, że dotychczasowe opracowania skupiały się na treści obowiązujących przepisów prawa krajowego i EKPC oraz ich wzajemnej relacji, pomijając przy tym zagadnienie zasadności istnienia określonego środka wykonania wyroku ETPC w nawiązaniu do konkretnego rodzaju naruszenia.

Badane zagadnienie jest międzydziedzinowe, a przy tym wielowątkowe i skomplikowane. Należy na nie spojrzeć przekrojowo, tj. w celu dokonania ustaleń dla procesu cywilnego należy uwzględnić problematykę ochrony praw człowieka, tak w systemie konwencyjnym, jak i konstytucyjnym. Dodatkowo należy zaznaczyć, że skupienie się jedynie na postępowaniu cywilnym procesowym jest nieprzypadkowe. To głównie w tym trybie postępowania cywilnego zastosowanie znajdą istotne dla niniejszych rozważań przepisy EKPC. Ponadto odmiennie, niż ma to miejsce w wypadku postępowania nieprocesowego, uregulowano problematykę ponownego przeprowadzenia postępowania po prawomocnym jego zakończeniu (art. 523 k.p.c.). Jest to najistotniejsza różnica, która stanowiła przesłankę prowadzącą do zbadania w wybranym zakresie jedynie postępowania procesowego.

Problem badawczy pracy sprowadza się do potrzeby zbadania oddziaływania orzecznictwa ETPC na polski proces cywilny, a także zbadania treści przepisów Kodeksu postępowania cywilnego przez pryzmat przewidzianego w tym akcie instrumentarium jako mogącego stanowić środek wykonania wyroku ETPC stwierdzającego naruszenie praw i wolności chronionych Konwencją. Tak postawiony problem badawczy wymaga uwzględnienia modelu obowiązywania w polskim systemie prawa Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, a także wzajemnej relacji praw i wolności chronionych Konwencją oraz Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, z uwagi na subsydiarność tego pierwszego systemu. Następnie zaś niezbędne jest przeniesienie tych rozważań na grunt polskiego procesu cywilnego, w szczególności odnosząc się do chronionych, w treści praw i wolności konwencyjnych, gwarancji procesowych, których realizacja powinna następować również w tym procesie. W odniesieniu do tego zagadnienia istotne znaczenie ma zatem zbadanie treści tych praw i wolności, w kontekście ich wymiaru materialnego lub procesowego. Jego celem jest ustalenie, czy z punktu widzenia skutków dla postępowania cywilnego naruszeniom w każdym z tych wymiarów można przypisać takie samo znaczenie. Tak zakreślony problem badawczy z natury rzeczy określił układ rozważań pracy oraz kształt kolejnych rozdziałów. Celem pracy było zatem zbadanie, jakie skutki powinien mieć dla zakończonego postępowania cywilnego w państwie-stronie Konwencji wyrok stwierdzający naruszenie EKPC, do którego doszło w tym postępowaniu, przy uwzględnieniu określonego wymiaru naruszonego przepisu. Zagadnienie to zostało, z oczywistych względów, ujęte przez pryzmat obowiązków państw-stron Konwencji do wykonania wyroków ETPC (art. 46 EKPC) oraz kształtu obecnie obowiązujących norm prawa procesowego, które w tym kontekście wydają się zawierać szerokie instrumentarium pozwalające na wzruszenie prawomocnego orzeczenia. W tak określonym celu głównym mieści się również ocena obowiązujących de lege lata rozwiązań w Kodeksie postępowania cywilnego względem tych obowiązków, a także wobec treści zaleceń Rady Ministrów Rady Europy Rec(2000)2 dla państw członkowskich w sprawie ponownego zbadania lub wznawiania pewnych spraw na poziomie krajowym na skutek wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Istotne znaczenie w tym kontekście mają także charakter orzeczeń ETPC oraz ocena, do jakiej Europejski Trybunał Praw Człowieka jest uprawniony, rozpoznając skargę indywidualną, a także zasygnalizowany wyżej wymiar poszczególnych praw i wolności chronionych Konwencją.

Generalna hipoteza pracy, której podporządkowano jej kompozycję, sprowadza się do twierdzenia, że w porządku wewnętrznym powinien istnieć środek prawny pozwalający, w razie stwierdzenia przez ETPC naruszenia Konwencji, na ponowne zbadanie lub wznowienie postępowania w niektórych przypadkach, gdy do naruszenia tego doszło w krajowym postępowaniu cywilnym i w bardzo wąskim zakresie. Tak sformułowanej tezie pracy towarzyszy sześć hipotez badawczych.

Europejska Konwencja Praw Człowieka w treści praw i wolności podlegających ochronie zawiera także szereg gwarancji procesowych, które państwa-strony Konwencji muszą zapewnić w postępowaniach wewnętrznych; odnoszą się one także do procesu cywilnego (hipoteza pierwsza). Należało zatem wyodrębnić z całości przepisów EKPC te, które chronią gwarancje procesowe odnoszące się w porządku krajowym do procesu cywilnego. Z uwagi na subsydiarność ochrony konwencyjnej Konstytucja RP powinna udzielać ochrony tym samym prawom i wolnościom co Konwencja, a także chronić te same gwarancje procesowe, choć zakres ochrony konwencyjnej i konstytucyjnej może się różnić (hipoteza druga). Źródłem tych różnic może być przede wszystkim działalność orzecznicza ETPC i stosowanie doktryny żywego instrumentu (wykładnia ewolucyjna), której rezultaty prowadzą w niektórych przypadkach do nadania nowego, nieznanego dotąd brzmienia przepisowi EKPC. Stosowanie wykładni ewolucyjnej ma znaczenie dla charakteru prawnego orzeczenia ETPC w tej części, a także przekłada się na trudności w zastosowaniu standardu konwencyjnego (Konwencji jako wzorca) w polskim porządku krajowym (hipoteza trzecia). Do czasu bowiem wydania orzeczenia ETPC nowe precedensowe stanowisko nie było znane, a zatem sądy krajowe nie mogły kierować się nim w procesie stosowania prawa. Stwierdzenie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka naruszenia Konwencji, jako naruszenia praw i wolności o charakterze podstawowym, ma dużą „wagę”, lecz z punktu widzenia postępowania cywilnego dla strony bardziej dotkliwe jest naruszenie gwarancji procesowych, zaś istotność naruszenia EKPC dla postępowania cywilnego przekłada się na dobór środka właściwego dla jego naprawienia (hipoteza czwarta). Wymaga to analizy znaczenia naruszenia przepisów EKPC w wymiarze materialnym i procesowym (w tym zawierających gwarancje procesowe) w kontekście ich wagi dla postępowania cywilnego. De lege lata przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie przewidują możliwości wznowienia postępowania w przypadku, gdy ETPC stwierdzi, że w postępowaniu cywilnym naruszono podstawowe gwarancje procesowe przysługujące stronie. Brak jest również efektywnego środka pozwalającego na wzruszenie prawomocnego orzeczenia zapadłego w tym postępowaniu (hipoteza piąta). Wyroki ETPC stwierdzające naruszenie Konwencji są wiążące w postępowaniu cywilnym w sprawie o odszkodowanie za szkodę wywołaną naruszeniem w procesie cywilnym Konwencji, choć nie stanowią prejudykatu w rozumieniu art. 417¹ k.c. (hipoteza szósta).

Badania będą koncentrowały się także na skutkach, jakie wyroki ETPC stwierdzające naruszenie mają dla prawomocnie zakończonego postępowania cywilnego, w którym do naruszenia doszło, uwzględniając rodzaje naruszeń przepisów EKPC. Dodatkowo badaniu poddana zostanie pozostająca w związku z głównym problemem badawczym kwestia związania orzeczeniami ETPC. Ta z oczywistych względów odnosić się będzie do tego postępowania cywilnego, którego przedmiotem jest odszkodowanie za szkodę, której źródłem jest naruszenie Konwencji. Z tego też względu dokonana analiza odnosząca się do zagadnień Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz Konstytucji ograniczona jest tylko do takiego zakresu, jaki jest niezbędny dla wyciągnięcia wniosków potrzebnych dla przedmiotu niniejszych rozważań.

Podstawą podjętych rozważań są zagadnienia z zakresu postępowania cywilnego, a także prawa międzynarodowego publicznego, ze szczególnym uwzględnieniem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz dokumentu soft law przyjętego przez Komitet Ministrów Rady Europy (zalecenie Rec(2000)2) oraz prawa konstytucyjnego. Rozważania odnoszące się do stanowisk wyrażonych przez przedstawicieli doktryny poszczególnych dziedzin prawa będą następowały w kolejnych rozdziałach niniejszej rozprawy.

Zagadnienia podjęte w pracy wymagały wykorzystania w toku jej konstruowania głównie klasycznych prawniczych metod badawczych, w tym przede wszystkim metody dogmatycznej. Dogmatyką prawną określa się najczęściej naukę o prawie obowiązującym . Przedmiot rozważań podjęty w niniejszej rozprawie stanowi zaś prawo obowiązujące. Z tego też względu będzie to podstawowa metoda badawcza. W literaturze wskazuje się bowiem, że cel badań w tradycyjnej dogmatyce stanowi rekonstrukcja normy prawnej rozumianej jako zdanie; za jedyny łącznik empiryczny badań służy więc tekst aktu normatywnego, zaś zachowania adresatów norm i inne fakty empiryczne są zasadniczo ignorowane .

Przedmiot analizy dogmatycznoprawnej stanowią zarówno treść prawa, jak i jego interpretacje znalezione w judykaturze oraz literaturze. Zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym przez F. Longchampsa zadanie dogmatyki stanowi „działalność myślowa, która przez wykładnię tekstów ustawowych, konceptualizację, porządkowanie, usuwanie sprzeczności i zapełnianie tak zwanych luk w prawie – szuka odpowiedzi na pytanie quid iuris? jak jest według prawa, co mówi prawo, jaka jest treść porządku prawnego w swych ogólnych zasadach i szczegółowych rozwiązaniach” . W tym rozumieniu metoda dogmatyczna jest więc zgodna z głównym celem niniejszej pracy.

Publikacja ma zatem charakter dogmatycznej analizy zjawisk prawnych. Analizie dogmatycznej poddane zostały dwa systemy prawne: krajowy oraz międzynarodowy publiczny, przy czym tu analizie poddano jedynie system ochrony Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W tym zakresie analizie podlegały przepisy EKPC pod kątem treści chronionych przez nią praw i wolności (w tym gwarancji procesowych), a także miejsce i rola tego aktu w porządku krajowym oraz problematyka wykonania orzeczeń ETPC. Poza samymi zapisami Konwencji analizie dogmatycznej podlegały także zasady interpretacji EKPC, jak również zalecenie Komitetu Ministrów Rady Europy Rec(2000)2 (dokument o charakterze soft law). W odniesieniu zaś do prawa krajowego analizie poddane zostały przepisy Konstytucji RP pod kątem treści chronionych przez nią praw i wolności (w tym gwarancji procesowych) oraz przede wszystkim przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, mające zasadnicze znaczenie dla podjętych rozważań. Z uwagi na przedmiot niniejszych badań oba systemy prawa podlegały analizie przez pryzmat ich znaczenia dla postępowania cywilnego i problematyki związanej ze środkiem właściwym do wykonania wyroku ETPC w razie stwierdzenia, że to w tym postępowaniu doszło do naruszenia Konwencji.

W pracy wykorzystano także metodę porównawczą, aczkolwiek pełniła ona generalnie funkcję aplikacyjną ograniczoną do prezentacji rozwiązań przyjętych w niektórych państwach-stronach Konwencji bez odniesień do głębokich źródeł obowiązujących w tych państwach systemów prawnych. Pozwalało to jednak na odniesienie istniejących w tych regulacjach rozwiązań do wzoru wskazanego w zaleceniu Rec(2000)2.

Zebrany materiał przedstawiono w pięciu rozdziałach podzielonych na mniejsze jednostki redakcyjne, które poprzedza warsztatowy w zamiarze autorki wstęp.

W rozdziale pierwszym, stanowiącym jednocześnie wprowadzenie do problematyki, podjęto tematykę związaną z zakresem ochrony praw i wolności w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz uwzględniono zagadnienie wymiaru materialnego i procesowego tych praw, w tym również gwarancji procesowych. Odniesiono się także do zasad, w oparciu o które jednostka może zwrócić się do ETPC o udzielenie ochrony, z uwagi na jej subsydiarność. Odnosząc się do poszczególnych praw chronionych EKPC, wskazano te, które mogą mieć znaczenie dla krajowego procesu cywilnego.

W rozdziale drugim uwagę poświęcono konstytucyjnemu systemowi ochrony praw człowieka, poddano analizie przepisy Konstytucji RP chroniące prawa i wolności jednostki oraz przewidziane w ustawie zasadniczej środki ochrony tych praw. Odniesiono się także do zakresu ochrony EKPC w celu porównania jego zakresu z ochroną, jaką jednostka otrzymuje w prawie krajowym na podstawie przepisów ustawy zasadniczej. Szczególną uwagę poświęcono przy tym prawu do sądu, które w porządku krajowym stanowi nie tylko jedno z podstawowych praw jednostki, lecz również konstytucyjny środek służący ich ochronie. Podjęto także tematykę związaną ze stosowaniem standardów ochrony człowieka w prawie krajowym z uwagi na doktrynę marginesu oceny oraz teoretycznych modeli stosowania Konwencji w prawie krajowym, odnosząc ją do polskiego porządku prawnego. Wszystkie powyższe kwestie odniesiono do procesu cywilnego.

W rozdziale trzecim analizie poddano problematykę związaną z wykładnią EKPC stosowaną przez Trybunał oraz podjęto problem charakteru prawnego wyroków ETPC, mając na uwadze poszczególne ich rodzaje. Rozpatrzono także problematykę związaną z obowiązkiem wykonywania wyroków ETPC, mając na uwadze skutki indywidualne i generalne, jakie orzeczenia te wywołują, a także zagadnienie wpływu tych judykatów na proces stanowienia i stosowania prawa. Podjęto także istotny problem, tj. oceny właściwego środka służącego wykonaniu wyroku ETPC stwierdzającego naruszenie, a także dokonano oceny znaczenia rodzaju stwierdzonych naruszeń przepisów Konwencji, do których doszło przy rozpoznaniu sprawy cywilnej (w rozumieniu Kodeksu postępowania cywilnego). Rozważono także zasadność istnienia środka indywidualnego wykonania wyroku ETPC skutkującego ponownym rozpoznaniem sprawy lub wznowieniem postępowania. Analiza została dokonana pod kątem skutków, jakie wspomniane orzeczenia mogą wywołać w procesie cywilnym.

Rozdział czwarty poświęcony jest problematyce zalecenia Rec(2000)2 i relacji zapisów tego aktu do norm polskiego Kodeksu postępowania cywilnego. Wyjaśniono znaczenie terminów „ponowne zbadanie” i „wznowienie” postępowania w świetle tego aktu, a także omówiono przesłanki, jakimi się tam posłużono. Problem podjęty w tym rozdziale skupia się na analizie dopuszczalności wznowienia postępowania cywilnego w przypadku, gdy ETPC stwierdzi naruszenie Konwencji, do którego doszło w postępowaniu cywilnym. Przeanalizowano dotychczas wyrażone w judykaturze i orzecznictwie poglądy w tym względzie, a także dokonano oceny tych rozwiązań z punktu widzenia treści zalecenia Rec(2000)2. Przedstawiono również rozwiązania funkcjonujące w wybranych państwach-stronach Konwencji.

W rozdziale piątym podjęto problematykę możliwości wykorzystania środków służących wzruszeniu prawomocnego orzeczenia, które zapadło w postępowaniu cywilnym, jako narzędzia wykonania wyroku ETPC, prowadzących do ponownego zbadania sprawy. Analizie pod tym kątem poddano skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, a także skargę nadzwyczajną. Uwagę poświęcono także możliwości wykorzystania w tym celu skargi konstytucyjnej oraz powództwa opozycyjnego. Podjęto także istotne zagadnienie znaczenia prejudycjalnego wyroków ETPC dla postępowania cywilnego, którego przedmiotem jest żądanie odszkodowania za szkodę, której strona upatruje w naruszeniu Konwencji. W tym zakresie odniesiono się do poglądów judykatury dotyczących znaczenia wyroków ETPC w świetle art. 417 i 417¹ k.c., choć jedynie ten drugi przepis wymaga istnienia prejudykatu.

Prowadzone badania wymagały wykorzystania obszernej i zróżnicowanej bazy źródłowej oraz odwołania się do wielopłaszczyznowej literatury przedmiotu, zarówno z zakresu postępowania cywilnego, jak i praw człowieka oraz prawa konstytucyjnego, zarówno polskiej, jak i zagranicznej. W ramach źródeł konieczne było sięgnięcie do polskich oraz międzynarodowych aktów prawnych (EKPC) oraz przywołanie (choć w ograniczonym zakresie) rozwiązań prawnych zawartych w systemach prawnych Albanii, Słowacji i Rumunii. Do źródłowych podstaw pracy zaliczyć należy także orzecznictwo, w tym przede wszystkim judykaty Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a także orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego RP, Sądu Najwyższego i w niewielkim zakresie także sądów powszechnych oraz administracyjnych.

Wszystkie teksty obcojęzyczne, tj. treść aktów prawnych, poglądy literatury oraz orzecznictwa, stanowią tłumaczenia własne autorki, o ile nie wskazano inaczej.

Publikacja uwzględnia stan prawny na dzień 1.06.2021 r., a także treść Protokołu nr 15 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który wchodzi w życie 1.08.2021 r.