Ludwiczyńska Anna, Machowska Aleksandra, Upadłość konsumencka

Instytucja upadłości osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, zwanej potocznie upadłością konsumencką (chociaż nazwa ta przyjęła się i funkcjonuje również w doktrynie), istnieje w systemach praw obcych od wielu lat . Jednym z państw, w których najwcześniej wprowadzono podobne rozwiązania, jest Francja (1989 r., tzw. loi Neiertz). Do polskiego systemu prawnego została wprowadzona w wyniku nowelizacji Prawa upadłościowego i naprawczego ustawą z 5.12.2008 r. Przepisy, które weszły w życie z dniem 2.05.2009 r., w praktyce jednak niemalże nie funkcjonowały, a w każdym razie możliwość ich zastosowania była mocno ograniczona. Przede wszystkim w pierwszej kolejności należało wykazać, że posiada się środki na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego, a w razie ich braku – wniosek był oddalany. Po wtóre, postępowanie można było otworzyć tylko w stosunku do takiej osoby, której niewypłacalność powstała na skutek wyjątkowych i niezależnych od niej okoliczności (np. choroba dłużnika i utrata pracy, śmierć współmałżonka, długi spadkowe itp.). To były główne przyczyny faktycznego niedziałania przepisów o konsumenckim oddłużeniu. Od tej pory przepisy w zakresie upadłości konsumenckiej były dwukrotnie , w relatywnie niedługim czasie (2009–2019), radykalnie nowelizowane poprzez ich coraz szersze liberalizowanie, aż ostatecznie zmiana wprowadzona ustawą nowelizującą z 2019 r. spowodowała, że praktycznie każdy – nawet jeżeli do swojej niewypłacalności doprowadził świadomie, celowo – może obecnie uzyskać oddłużenie w wyniku przeprowadzenia procedury przewidzianej w art. 491¹–491²² pr. upadł. Tym samym ustawa nowelizująca z 2019 r. spowodowała, że mamy obecnie w Polsce jedne z najbardziej liberalnych przepisów dotyczących możliwości oddłużania osób fizycznych, niezależnie od tego, czy prowadziły one działalność gospodarczą , czy też nie – w praktyce niezawierające żadnych wymogów, które musiałby spełnić dłużnik, dążąc do uzyskania oddłużenia – chociażby w postaci wykazywania się rzetelnością i dobrą wiarą. Przepisy wprowadzone ustawą nowelizującą z 2019 r., pozwalające na wydanie postanowienia o odmowie wydania jakiegokolwiek postanowienia prowadzącego do oddłużenia , obwarowano przesłankami tak nieostrymi, że ich zastosowanie może się okazać niemal niemożliwe w praktyce, nie wspominając o możliwości ukształtowania się bardzo niejednolitej praktyki orzeczniczej w tym zakresie. Niezależnie od powyższego wątpliwości budzi regulacja prawna z tak znacznym marginesem niepewności co do sposobu zakończenia postępowania (w którym upadłemu zlikwidowano cały posiadany majątek, a następnie pozostawiono go bez możliwości oddłużenia), że przywodzi na myśl raczej tzw. rosyjską ruletkę, nie zaś regulację normatywną. Prawo powinno organizować życie społeczne i wszelkie istotne dla obywateli dziedziny życia, wprowadzać stabilność i pewność w stosunkach społeczno-gospodarczych, nie zaś zamęt i brak jasnych reguł.

Ustawa nowelizująca z 2019 r. niestety jest kolejnym niechlubnym przykładem psucia prawa. Pomijając już wprowadzenie na mocy tej ustawy rozwiązań bardzo kontrowersyjnych, nieprzemyślanych i źle doprecyzowanych, poprzez przepisy wprowadzające chaos w dotychczasowych uregulowaniach, rodzące wiele możliwości interpretacyjnych i stwarzające pole do nadużyć oraz przez zamieszczanie w przepisach dotyczących przedsiębiorców takich, które dotyczą wyłącznie tzw. konsumentów , po zwykłe, ale liczne błędy redakcyjne oraz nieskorelowanie z innymi, dokonywanymi równolegle zmianami prawa – wszystko łącznie sprawia, że jest to jedna z najgorszych dotychczas zmian prawa upadłościowego. Ponadto wiele przepisów jest niejasnych i niekompletnych, w kontekście pozostałych przyjętych rozwiązań niezrozumiałych i dopiero lektura uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej z 2019 r. pozwala na ustalenie, do pewnego jednak tylko stopnia, jak należy rozumieć i stosować nowe przepisy . Problem nie tylko w tym, że uzasadnienie projektu ustawy nowelizującej z 2019 r. nie jest ustawą, więc nie wiąże sądów w wykładni i stosowaniu przepisów, lecz także w tym, że w wielu istotnych kwestiach projekt ten odbiega od ostatecznie przyjętej wersji ustawy, a zmiany wprowadzone na szybko i bez należytej refleksji już w toku postępowania legislacyjnego nie zostały uzasadnione. W trakcie procesu konsultacji pozaresortowych (społecznych) wielokrotnie powtarzano jako jedno z podstawowych, ogólnych zastrzeżeń do kolejnej ustawy nowelizującej, że poczynając od 2009 r., kiedy to weszły w życie przepisy wprowadzające upadłość konsumencką, jest to już trzecia, bardzo obszerna zmiana. Przepisy w efekcie, zamiast upraszczać, w jeszcze większym stopniu komplikują postępowanie upadłościowe, a dodatkowo wprowadzenie do przepisów prawa upadłościowego postępowania o charakterze stricte restrukturyzacyjnym, nadto – niedopracowanego w szczegółach i zasadach stosowania do niego przepisów Prawa restrukturyzacyjnego, w jeszcze większym stopniu czyni je chaotycznym. Na już i tak bardzo skomplikowany stan prawny nałożyły się liczne kolejne zmiany, wynikające z ustawy o Krajowym Rejestrze Zadłużonych oraz innych ustaw, w tym wielokrotnie nowelizujących ustawę o Krajowym Rejestrze Zadłużonych, zanim jeszcze weszła ona w życie. W świetle częstotliwości tych zmian należy z całą mocą poprzeć postulat, który został wyrażony w literaturze, konieczności wprowadzenia pięcioletniego moratorium na jakiekolwiek kolejne zmiany prawa upadłościowego .

Częściowo niektóre pierwotne usterki usunięto kolejnymi nowelizacjami, w wielu wypadkach jednak nadal występują poważne wątpliwości interpretacyjne, co przekłada się na bardzo różną praktykę w poszczególnych sądach upadłościowych i pośród doradców restrukturyzacyjnych. Chaotyczna technika prawodawcza i brak konsekwencji w redagowaniu poszczególnych artykułów ustawy powodują jej niespójność, wątpliwości co do zakresu stosowania wielu przepisów i w jeszcze większym zakresie komplikują postępowania oraz powodują rozbieżności w praktyce orzeczniczej.

Niniejsze opracowanie koncentruje się głównie na aspekcie proceduralnym oraz najnowszych zmianach, z uwzględnieniem różnych stanów prawnych. Należy bowiem pamiętać, że postępowania, w których wniosek wpłynął przed 24.03.2020 r. czy przed 1.12.2021 r., toczą się nadal według przepisów obowiązujących w dacie złożenia wniosku. Zatem prawidłowe stosowanie przepisów wymaga od wszystkich podmiotów w jakikolwiek sposób zaangażowanych w postępowanie upadłościowe, czy to jako organy sądowe (sędzia-komisarz, sąd upadłościowy, sąd okręgowy jako sąd drugiej instancji), czy jako organy prowadzące postępowanie (syndyk, nadzorca sądowy), czy jako uczestnicy (dłużnik/upadły, wierzyciel), czy jako pełnomocnicy uczestników, dobrej orientacji w obowiązującym stanie prawnym i stosowania przepisów we właściwym brzmieniu. Publikacja została zaktualizowana i uzupełniona o obserwacje dotyczące praktyki stosowania przepisów, które weszły w życie 24.03.2020 r. oraz 1.12.2021 . Wyjątek od ujęcia proceduralnego problematyki upadłości tzw. konsumenckiej stanowią rozważania na temat zgłoszenia wierzytelności z tytułu kredytów indeksowanych kursem CHF. Zagadnienie to bowiem jest bardzo istotne szczególnie w ściśle rozumianych upadłościach konsumenckich (tj. dotyczących osób, które nie prowadziły działalności gospodarczej), w których często są to jeśli nie jedyne wierzytelności, to z pewnością największe. Prawidłowe ustalenie wysokości wierzytelności rzutuje następnie na ustalenie planu spłaty wierzycieli.