Bełczącki Robert Marek, Wyłączenie referendarza sądowego na jego żądanie (okoliczności wywołujące wątpliwość co do bezstronności)

Wyłączenie referendarza sądowego na jego żądanie (okoliczności wywołujące wątpliwość co do bezstronności)

Coraz szerszy zakres kompetencji referendarzy sądowych w postępowaniu cywilnym sprawia, że środki służące zagwarantowaniu bezstronności dotyczyć muszą także czynności wykonywanych przez referendarzy. Większego znaczenia nabiera zatem regulacja wyłączenia referendarza.

Czynności referendarzy sądowych z zakresu ochrony prawnej w założeniu nie mogą polegać na wymierzaniu sprawiedliwości (art. 2 § 2 u.s.p.). W sprawach cywilnych rozpoznawanych przez sąd mogą one jednak mieć pośredni wpływ na wynik, jak w przypadku nieprawidłowej odmowy zwolnienia od kosztów sądowych (por. art. 100 ust. 2 albo art. 101 ust. 1 w zw. z art. 118 u.k.s.c.) czy nietrafnej odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (art. 123 § 2 k.p.c.), niezaskarżonej - mimo możliwości - w drodze skargi na orzeczenie referendarza (art. 398²² § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.).

Z kolei w sprawach o wpis w księdze wieczystej lub w postępowaniu rejestrowym orzeczenie wydane przez referendarza sądowego (art. 509¹ § 1 i 2 k.p.c.), w razie jego niezaskarżenia skargą na orzeczenie referendarza, może zakończyć sprawę co do istoty, jak w przypadku wpisu do księgi wieczystej dokonanego przez referendarza czy postanowienia referendarza zarządzającego wpis do Krajowego Rejestru Sądowego lub rejestru zastawów. Postanowieniem co do istoty sprawy wydanym przez referendarza sądowego mogą zakończyć się także sprawy o sporządzenie spisu inwentarza, wydanie zaświadczenia wykonawcy testamentu, ustanowienie kuratora spadku, zwolnienie z obowiązków wykonawcy testamentu (por. art. 509¹ § 3 k.p.c.), złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, zwrot depozytu sądowego składającemu albo wydanie depozytu sądowego uprawnionemu (art. 509¹ § 4 k.p.c.). Podobnie w przypadku nakazu zapłaty wydanego przez referendarza w postępowaniu upominawczym lub w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 497¹ § 3 k.p.c., art. 505²⁸ k.p.c.), a także w europejskim postępowaniu nakazowym (art. 505¹⁶ § 2 k.p.c.), sprawa trafia do rozpoznania przez sąd dopiero na skutek sprzeciwu wniesionego od nakazu zapłaty.

Zgodnie z art. 54 k.p.c., do wyłączenia referendarza sądowego stosuje się m.in. art. 49 k.p.c., który pozwala referendarzowi żądać wyłączenia od podejmowania czynności w danej sprawie, jeśli zachodzą okoliczności wywołujące wątpliwość co do bezstronności.

Biorąc pod uwagę zakres kompetencji referendarza, należy przyjąć, że może on żądać wyłączenia nie tylko wówczas, gdy uprawniony jest do orzekania o głównym przedmiocie postępowania, ale także wtedy, gdy decyduje o kwestiach wpadkowych.

Szerzej na temat okoliczności wywołujących wątpliwości co do bezstronności - por. T. Żyznowski, Komentarz do art. 49 k.p.c., w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, Lex.

Żądając wyłączenia w danej sprawie referendarz powinien wskazać konkretne okoliczności, które w jego ocenie uzasadniają przyjęcie, że można byłoby odmówić mu bezstronności. W obecnym stanie prawnym okoliczności takie dotyczyć mogą nie tylko stosunków osobistych (por. K. Korzan, Podmioty postępowania nieprocesowego cz. I, Rejent 2005/2/9-29, LEX nr 47079, teza nr 4 i 5; wyrok SN z dnia 24 lipca 2009 r., II CSK 61/09, OSNC 2010, nr B, poz. 51, LEX nr 523586), ale wszelkich zdarzeń zachodzących zarówno w postępowaniu, jak i poza nim (por. wyrok TK z dnia 13 grudnia 2005 r., SK 53/04, Dz. U. Nr 250, poz. 2118, LEX nr 181615).

Żądanie wyłączenia, skierowane do sądu, przed którym sprawa się toczy, musi przyjmować postać pisma sporządzonego przez referendarza. Ponieważ z czynności wykonywanych w postępowaniu cywilnym przez referendarza zwykle nie sporządza się protokołu, żądanie z reguły nie może być złożone ustnie do protokołu, tak jak w przypadku sędziego.

Chociaż ustawa odróżnia żądanie wyłączenia referendarza od składanych przez niego wyjaśnień, obie czynności mogą, a nawet powinny być dokonane łącznie, w celu przyspieszenia postępowania.

Zarówno żądanie wyłączenia, jak i wyjaśnienia, nie wymagają kontroli pod względem spełnienia wymagań formalnych na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. Ustawa nie przewiduje, aby mogły one zostać sporządzone nieprawidłowo.

Wyjaśnienia referendarza pełnią tę samą funkcję, co przytoczenie przez stronę we wniosku okoliczności uprawdopodabniających istnienie przyczyny wyłączenia.

Referendarz od chwili zgłoszenia żądania wyłączenia nie musi odstępować od podejmowania czynności w sprawie. Naruszenie art. 49 w zw. z art. 54 k.p.c. nie skutkuje nieważnością postępowania przewidzianą w art. 379 pkt 4 k.p.c. (por. jednak odmienny pogląd wyrażony w wyroku SA w Krakowie z dnia 29 stycznia 2004 r., I ACa 1186/03, OSA 2004, z. 12, poz. 47, LEX nr 133520). W grę wchodzi zatem jedynie naruszenie przepisów postępowania, mogące mieć wpływ na wynik sprawy, uwzględniane po spełnieniu wymagań przewidzianych w art. 162 k.p.c. Referendarz nie powinien jednak wydawać orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w myśl art. 50 § 3 pkt 2 w zw. z art. 54 k.p.c.

Inaczej niż w przypadku sędziego, podejmowanie w sprawie przez referendarza czynności niecierpiących zwłoki (art. 52 § 3 w zw. z art. 54 k.p.c.) w ogóle nie wchodzi w rachubę. Referendarz sądowy nie jest uprawniony do wydania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia (por. uchwała SN z dnia 8 grudnia 2005 r., III CZP 108/05, OSNC 2006, nr 11, poz. 181, LEX nr 164168).

Zgłoszenie żądania przez referendarza w danej sprawie nie wyklucza możliwości złożenia przez stronę wniosku opartego na tej samej lub innej podstawie wyłączenia, aczkolwiek sytuacje takie zdarzać się mogą sporadycznie. Strona zazwyczaj pozbawiona jest możliwości kontaktu z referendarzem, skoro wykonywane przez niego czynności odbywają się poza rozprawą, a przez to z reguły nie uzyskuje ona wiedzy o okolicznościach wskazujących na istnienie podstaw wyłączenia referendarza w danej sprawie.