Grajewski Jan (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom II (art. 425-673)

Kodeks postępowania karnego utrzymuje postępowania szczególne, choć w znacznie zmodyfikowanej postaci. Jednocześnie ustawodawca zrezygnował ze znanych dotychczas trybów szczególnych, mianowicie postępowania w stosunku do nieobecnych (rozdział 42 k.p.k. z 1969 r.) oraz postępowania przyspieszonego (rozdział 45 k.p.k. z 1969 r.). W związku z uchwaleniem nowego, obowiązującego od 17 października 2001 r., kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, skreślony został rozdział 54 kodeksu postępowania karnego o intytulacji "Postępowanie w sprawach o wykroczenia" (por. art. 5 § 7 pkt 4 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Dz. U. Nr 106, poz. 1149).

Wyodrębnienie trybów szczególnych, jako postępowań różniących się odstępstwami od postępowania uznanego za typowe, jest cechą charakterystyczną współczesnych ustawodawstw karnoprocesowych. W ramach tych postępowań szczególnych znacząca jest grupa postępowań wyróżniająca się zredukowaniem formalizmu tej formy postępowania karnego, która uznana została w danym systemie procesowym za "modelową", zasadniczą dla rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej. Wśród założeń konstrukcyjnych tych szczególnych odmian procesu wydatne odzwierciedlenie znajdują dyrektywy zasady szybkości procesowej, które ujmowane są niekiedy w literaturze także w ramach zasady koncentracji procesu. Zwiększenie koncentracji czasowej jest postulatem szczególnie istotnym przy kreowaniu odmian postępowań, których założeniem jest uproszczenie postępowania karnego w celu szybszego i sprawniejszego ścigania drobnej przestępczości, z jednoczesnym założeniem oszczędności sił i środków niezbędnych do zwalczania groźnej przestępczości.

Skoro postępowania szczególne są odstępstwem od zasadniczego trybu rozpoznawania spraw karnych, a więc w swej strukturze są wyjątkiem od zasady, w piśmiennictwie (J. Grajewski, Postępowanie nakazowe - epizod czy reguła w polskim prawie karnym procesowym, NP 1987, nr 11-12, s. 57-58) postuluje się podstawowe warunki, którym odpowiadać powinny wszystkie odmiany typowego przebiegu procesu, w tym także takie, u których podstaw leży paremia minima non curat praetor. Warunki te są następujące:

Istotną wskazówkę interpretacyjną formułuje A. Gaberle, Postępowania szczególne..., s. 15, podnosząc, że przepisy regulujące postępowanie szczególne, przebiegające w sposób odmienny od postępowania zwykłego, muszą być traktowane jako zespoły przepisów wyjątkowych. Ważną konsekwencją takiej relacji między przepisami regulującymi postępowanie zwyczajne oraz postępowania szczególne jest to, że tych ostatnich nie wolno wykładać rozszerzająco, lecz należy je wykładać ściśle. Odnosi się to również do postępowania uproszczonego, choć odsyłają do niego przepisy regulujące pozostałe postępowania. Jeżeli zatem okazałoby się przy prowadzeniu postępowania, np. w sprawach o wykroczenia, że przepisy o trybie uproszczonym nie regulują określonej kwestii, to nie wolno tej (pozornej) luki wypełniać za pomocą analogii do przepisów o postępowaniu uproszczonym, lecz należy stosować przepisy o postępowaniu zwykłym.

Kolejnymi regułami interpretacyjnymi są:

W doktrynie podnosi się (M. Cieślak, Polska procedura..., s. 213-214; A. Gaberle, Postępowania szczególne..., s. 16), że trafne założenia trybów szczególnych nie mogą jednak prowadzić do niebezpiecznego przekonania, jakoby ekonomika i szybkość postępowania, łączące się także z rezygnacją ze stosowania niektórych przepisów statuujących gwarancje procesowe dla oskarżonego, uzyskiwały w tych trybach rangę dyrektyw mających pierwszeństwo nad innymi zasadami procesowymi, w tym nad zasadą trafnej reakcji karnej (art. 2).

Kodeks postępowania karnego w odrębnym dziale X wyróżnia w rozdziałach 51-53 następujące postępowania szczególne:

Są to tryby szczególne o zredukowanym formalizmie w stosunku do postępowania zwyczajnego.

Do pozakodeksowych postępowań szczególnych zaliczane jest postępowanie karne skarbowe uregulowane w ustawie z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.), który obowiązuje od dnia 17 października 1999 r. oraz postępowanie uregulowane w ustawie z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 106, poz. 1148 z późn. zm.).

Sporne w literaturze jest zaliczenie do trybów szczególnych postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych (dział XV) oraz postępowania poprawczego prowadzonego wobec nieletnich w oparciu o ustawę z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 z późn. zm.).

Ustawodawca w obecnej ustawie procesowej zrezygnował ze znanych kodeksowi z 1969 r. trybów szczególnych, a mianowicie: postępowania w stosunku do nieobecnych (art. 415-417) oraz postępowania przyspieszonego (art. 446-454).

Postępowanie w stosunku do nieobecnych jako tryb ustalania odpowiedzialności karnej za przestępstwa zagrożone nawet karą śmierci, a zwłaszcza praktyka jego stosowania do 1989 r., napotykało negatywną ocenę doktryny i opinii publicznej. Ten tryb szczególny był wykorzystywany jako instrument prześladowania przeciwników politycznych. Na skutek nadużywania w przeszłości tego trybu dla celów politycznych, w dyskusji nad nową ustawą postulowano zniesienie tego postępowania. W konsekwencji w obecnym kodeksie to postępowanie pominięto.

Także postępowanie przyspieszone wykorzystywane było, zwłaszcza w latach osiemdziesiątych, jako instrument walki politycznej. Tryb przyspieszony był krytykowany w literaturze przede wszystkim ze względu na niewystarczające zabezpieczenie prawa do obrony, a uzasadnienie rządowego projektu k.p.k. stwierdzało wręcz, że postępowanie to często łączyło się z naruszeniem podstawowych praw człowieka.

Przepisów o postępowaniach szczególnych nie stosuje się do postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, uregulowanego w ustawie z dnia 28 października 2002 r. (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 z późn. zm.). Por. art. 22 tej ustawy.

Podstawową zasadą, o której należy pamiętać w związku ze stosowaniem przepisów zawartych w dziale XIII, jest zasada pierwszeństwa umów międzynarodowych. Przewidziana została ona w art. 615 § 2. Jej istotą jest subsydiarność prawa krajowego. Oznacza to, że jeżeli pewna kwestia uregulowana jest w umowie dwustronnej lub wielostronnej, której stronami jest Polska i państwo obce, z którym ma dojść do współpracy w sprawie karnej, albo akt prawny regulujący działanie międzynarodowego trybunału karnego, stosuje się nie przepisy działu XIII, ale unormowania zawarte w tej umowie międzynarodowej lub akcie prawnym (zob. szerzej tezy 3-7 do art. 615).

Drugą regułą istotną dla całego działu XIII jest zasada wzajemności (art. 615 § 3). W jej myśl przepisów działu XIII można nie stosować wobec państwa obcego, z którym nie łączą Polskę w danej kwestii stosunki traktatowe, jeżeli państwo to nie zapewnia wzajemności. Organ, do którego należy podjęcie decyzji w przedmiocie współpracy z państwem obcym na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego, a nie umowy międzynarodowej, w razie braku wzajemności ma zatem swobodę uznania, czy współpracę taką należy podjąć (zob. szerzej tezy 8-9 do art. 615).

Kwestie techniczno-organizacyjne związane ze współpracą międzynarodową w sprawach karnych uregulowane są również w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych (Dz. U. Nr 17, poz. 164 z późn. zm.).

Przepisy rozdziału 61, najogólniej ujmując, dotyczą przywilejów i immunitetów, z których korzystają przedstawiciele dyplomatyczni i urzędnicy konsularni poza granicami swojego kraju oraz zasad ochrony placówek dyplomatycznych i konsularnych obcych państw.

Przedstawiciele dyplomatyczni i konsularni państw obcych oraz niektóre inne osoby korzystają z immunitetu zakrajowości. Przysługuje on im na podstawie umów i zwyczajów międzynarodowych oraz ustaw obowiązujących w państwie, w którym sprawują oni swoje funkcje. Ma on charakter formalny, co oznacza, że nie uchyla on przestępności czynu, a jedynie wyłącza całkowicie lub w pewnym zakresie możliwość prowadzenia postępowania karnego przeciwko osobie, która jest nim objęta (tak m.in. S. Śliwiński, Proces karny. Zasady ogólne, Warszawa 1948, s. 172; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. 3, s. 356; S. Waltoś, Proces..., s. 456). Działa on tylko w państwie przyjmującym, nie ma natomiast zastosowania w państwie ojczystym (zob. szerzej W. Michalski, Immunitety..., s. 73-75; M. Cieślak, W. Michalski, Immunitet..., s. 36).

Immunitet dyplomatyczny i konsularny związane są z prawem międzynarodowym publicznym. Wyłączenie przedstawicieli innego państwa spod orzecznictwa krajowych sądów karnych znajduje uzasadnienie w delikatnej materii stosunków dyplomatycznych między państwami. Jest to nieodzowne dla zapewnienia swobody przy wykonywaniu funkcji dyplomatycznych i konsularnych, przede wszystkim reprezentacji państwa wysyłającego. Nie są one korzyściami danymi jednostkom, lecz gwarancją skutecznego wykonywania funkcji reprezentanta państwa. Przyznaje się je zatem w interesie państwa wysyłającego, aby przedstawiciel mógł swobodnie i bez obawy wykonywać swe funkcje dyplomatyczne (zob. szerzej W. Michalski, Immunitety..., s. 33-38; J. Sutor, Prawo..., s. 196-198).

Z uwagi na zasadę pierwszeństwa umów międzynarodowych (art. 615 § 2) szczególnego znaczenia nabierają regulacje traktatowe dotyczące immunitetów dyplomatycznych i konsularnych. Wskazać tu należy przede wszystkim na konwencję wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych sporządzoną w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r. (Dz. U. z 1965 r. Nr 37, poz. 232), konwencję wiedeńską o stosunkach konsularnych sporządzoną w Wiedniu dnia 24 kwietnia 1963 r. (Dz. U. z 1982 r. Nr 13, poz. 98) oraz konwencję o misjach specjalnych otwartą do podpisu w Nowym Jorku dnia 16 grudnia 1969 r. (Dz. U. z 1985 r. Nr 48, poz. 245). Spośród konwencji dotyczących immunitetów przysługujących funkcjonariuszom organizacji międzynarodowych wskazać należy przede wszystkim konwencję dotyczącą przywilejów i immunitetów Narodów Zjednoczonych z dnia 12 lutego 1946 r. (Dz. U. z 1948 r. Nr 39, poz. 286) oraz konwencję o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 21 listopada 1947 r. (Dz. U. z 1970 r. Nr 4, poz. 25). Dodatkowo uwzględniać należy również regulacje dotyczące przywilejów i immunitetów zawarte w dwustronnych konwencjach konsularnych, które według stanu na dzień 1 września 2005 r. Polska zawarła z 41 państwami.

Przepisy rozdziału 61 mają odpowiednie zastosowanie na mocy art. 113 § 1 k.k.s. również w postępowaniu karnym skarbowym, zarówno w sprawach o przestępstwa skarbowe, jak i o wykroczenia skarbowe.

Bez możliwości przeprowadzania czynności procesowych w drodze pomocy prawnej trudno byłoby wyobrazić sobie współczesny proces karny, zwłaszcza że przestępczość przybiera formy transgraniczne i międzynarodowe. Duża swoboda jednostek w poruszaniu się między państwami również jest czynnikiem wymuszającym konieczność korzystania z pomocy prawnej. Dlatego trudno jest przecenić znaczenie przepisów zawartych w rozdziale 62 oraz konwencjach odnoszących się do pomocy prawnej w sprawach karnych.

W rozdziale 62 uregulowano zasady występowania przez polskie organy procesowe do państw obcych o udzielenie pomocy prawnej za granicą oraz zasady udzielania pomocy prawnej przez organy polskie na wniosek organu państwa obcego. Tytuł tego rozdziału może jednak sugerować, że doręczenia są odrębną kategorią czynności od pomocy prawnej w sprawach karnych. Tymczasem powszechnie przyjmuje się, iż doręczenia są jedną z form pomocy prawnej. Jednoznacznie wskazuje na to również treść art. 585 mówiącego o formach pomocy prawnej, gdzie w punkcie 1 wymieniono właśnie doręczenia (zob. też M. Płachta (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., t. 2, s. 469).

Z uwagi na zasadę pierwszeństwa umów międzynarodowych (art. 615 § 2) szczególnego znaczenia nabierają regulacje traktatowe dotyczące międzynarodowej pomocy prawnej w sprawach karnych. Zasadniczą rolę w przypadku pomocy prawnej między państwami europejskimi spełnia przygotowana i zawarta w ramach prac Rady Europy europejska konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych sporządzona w Strasburgu 20 kwietnia 1959 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854). Towarzyszą jej dwa protokoły dodatkowe: pierwszy sporządzony w Strasburgu 17 marca 1978 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 76, poz. 854) i drugi sporządzony w Strasburgu 8 listopada 2001 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 139, poz. 1476). Zarówno konwencja, jak i protokoły zostały podpisane i ratyfikowane przez Polskę. Konwencja i pierwszy protokół dodatkowy weszły w życie w stosunku do Polski w dniu 17 czerwca 1996 r., zaś drugi protokół dodatkowy w dniu 1 lutego 2004 r. Stronami tej konwencji jest większość państw europejskich członków Rady Europy i Izrael. Poniższa tabela przedstawia państwa-strony konwencji i protokołów dodatkowych wraz z datami ich wejścia w życie w stosunku do poszczególnych państw. Uwzględniony został stan na dzień 1 września 2005 r. Oznaczenie "P" przy dacie wskazuje, że dane państwo jedynie podpisało konwencję lub protokół.

Zgodnie z art. 26 ust. 3 EKPPSK strony konwencji mogą zawierać między sobą umowy dwu- lub wielostronne o pomocy prawnej w sprawach karnych jedynie w celu uzupełnienia postanowień tej konwencji lub ułatwienia stosowania zasad w niej zawartych. Słusznie podkreśla się, że wskazany w tym przepisie cel musi charakteryzować całą umowę, a nie jedynie niektóre z jej przepisów. Zamiar uzupełnienia postanowień EKPPSK musi bowiem towarzyszyć stronom przy negocjowaniu i podpisywaniu umowy (zob. szerzej M. Płachta (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., t. 2, s. 474-475).

Polska zawarła dotychczas cztery takie umowy:

Wskazać należy, że wejście w życie EKPPSK w stosunku do Polski wywarło również doniosłe efekty w odniesieniu do zawartych przez Polskę umów bilateralnych, których przedmiotem jest pomoc prawna między państwami. Zgodnie bowiem z art. 26 ust. 1 EKPPSK, z zastrzeżeniem postanowień art. 15 ust. 7 (obecnie chodzi o ust. 10, gdyż po zmianach dokonanych drugim protokołem dodatkowym do EKPPSK zmieniła się numeracja ustępów w ramach art. 15) i art. 16 ust. 3, EKPPSK zastępuje w odniesieniu do terytoriów, do których ma zastosowanie, postanowienia traktatów, konwencji lub umów dwustronnych, które w stosunkach między dwiema umawiającymi się stronami regulują pomoc prawną w sprawach karnych. W mocy pozostały zatem wyłącznie postanowienia traktatów dwustronnych przewidujące bezpośrednie przekazywanie wniosków o udzielenie pomocy prawnej i dotyczące kwestii tłumaczenia wniosków i załączonych dokumentów. Analizując zagadnienie działania wskazanego przepisu należy wyróżnić dwie sytuacje (zob. też M. Płachta (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., t. 2, s. 474-475), w zależności od tego, czy umowa dwustronna obowiązywała w chwili wejścia w życie EKPPSK w stosunku do Polski, czy też nie:

Dodatkową trudność, jeśli chodzi o ustalenie relacji między umowami dwustronnymi dotyczącymi pomocy prawnej w sprawach karnych a EKPPSK stwarza przepis art. 26 ust. 2 EKPPSK, zgodnie z którym konwencja nie narusza zobowiązań zawartych w postanowieniach jakiejkolwiek innej konwencji międzynarodowej o charakterze dwu- lub wielostronnym, której pewne postanowienia regulują lub mogą regulować zagadnienia szczegółowe z zakresu pomocy prawnej.

Według stanu na dzień 1 września 2005 r. EKPPSK zastąpiła w odpowiednim zakresie uregulowania następujących umów dwustronnych (brak dodatkowej informacji oznacza, iż nastąpiło to w chwili wejścia EKPPSK w stosunku do Polski):

Drugim, obok EKPPSK źródłem unormowań dotyczących pomocy prawnej w sprawach karnych są zawierane przez Polskę umowy dwustronne. Według stanu na dzień 1 września 2005 r. Polska związana jest następującymi umowami dwustronnymi dotyczącymi w całości lub części pomocy prawnej w sprawach karnych:

Regulacje dotyczące pomocy prawnej w sprawach karnych mogą być zawarte również w konwencjach wielostronnych dotyczących innych kwestii. Chodzi tu przede wszystkim o konwencje poświęcone zwalczaniu pewnych aspektów przestępczości. Przykładowo można tu wskazać art. 18 konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z dnia 15 listopada 2000 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 18, poz. 158) czy też art. 12 międzynarodowej konwencji o zwalczaniu finansowania terroryzmu z dnia 9 grudnia 1999 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 263, poz. 2620).

Dodatkowe unormowania dotyczące pomocy prawnej w sprawach karnych przyjęły również państwa członkowskie Unii Europejskiej. Chodzi tu o konwencję o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej, sporządzoną w Brukseli dnia 29 maja 2000 r., oraz protokół do konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej z dnia 29 maja 2000 r., sporządzony w Luksemburgu dnia 16 października 2001 r. Polska podpisała tę konwencję i protokół, zaś ustawa z dnia 23 lipca 2004 r. o ich ratyfikacji została opublikowana w Dz. U. Nr 187, poz. 1924. Konwencja i protokół nie weszły jednak jeszcze w życie z powodu małej liczby ratyfikacji.

Podkreślić tu należy, iż wskazane umowy nie wprowadzają samodzielnych uregulowań dotyczących pomocy prawnej, a ich celem jest jedynie uzupełnienie postanowień oraz ułatwienie stosowania pomiędzy państwami członkowskimi UE przede wszystkim europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych z dnia 20 kwietnia 1959 r., protokołu dodatkowego z dnia 17 marca 1978 r. do europejskiej konwencji o pomocy prawnej oraz postanowień dotyczących pomocy prawnej w sprawach karnych konwencji wykonawczej do układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. o stopniowym znoszeniu kontroli na wspólnych granicach, podpisanej 19 czerwca 1990 r. Zgodnie zaś z art. 1 ust. 2 konwencji o pomocy prawnej między państwami członkowskimi UE nie stanowi ona przeszkody dla stosowania bardziej korzystnych postanowień umów dwustronnych lub wielostronnych pomiędzy państwami członkowskimi.

Celem wskazanej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi UE jest przede wszystkim maksymalne odformalizowanie i przyspieszenie postępowania. Wśród najważniejszych rozwiązań wskazać należy wprowadzenie zasady bezpośredniego doręczania dokumentów osobom zamieszkałym na terytorium innego państwa członkowskiego UE, jak również bezpośredniego kontaktowania się pomiędzy sądami państw członkowskich.

Warto również zwrócić uwagę na porozumienie między Unią Europejską a USA dotyczące wzajemnej współpracy w sprawach karnych przyjęte 25 czerwca 2003 r. w Waszyngtonie (Dz. Urz. WE L Nr 181 z 19 lipca 2003 r., s. 34), którego celem jest wzmocnienie współpracy w sprawach karnych między państwami członkowskimi UE a USA.

Zgodnie z art. 113 § 1 k.k.s. przepisy rozdziału 62 mają odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe. Natomiast w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe stosuje się odpowiednio wyłącznie przepisy art. 585-589 (zob. art. 113 § 3 pkt 2 k.k.s.).

Rozdział 62a został dodany wraz z rozdziałem 62b przez art. 1 pkt 1 ustawy nowelizującej z 7 lipca 2005 r., która weszła w życie z dniem 2 sierpnia 2005 r. Przepisy w nich zawarte stanowią implementację decyzji ramowej o zabezpieczeniu mienia. W kwestii bliższej charakterystyki decyzji ramowych zob. tezę 1 uwag wprowadzających do rozdziału 65a.

Decyzja ramowa o zabezpieczeniu mienia opiera się na założeniu, że podstawą współpracy sądowej między państwami UE w sprawach karnych powinna być zasada wzajemnego uznawania. Wedle deklaracji zawartej w preambule tej decyzji ramowej, zasadę wzajemnego uznawania powinno stosować się także do decyzji wydawanych w postępowaniu przygotowawczym, w szczególności do tych, które umożliwiłyby właściwym organom sądowym szybkie zabezpieczenie środków dowodowych i zajęcie składników majątkowych, które można przenosić. Dlatego też państwa członkowskie UE przyjęły we wskazanej decyzji, że postanowienie o zabezpieczeniu wydane przez organ sądowy jednego z państw członkowskich UE w ramach prowadzonego w nim postępowania karnego jest uznawane i skuteczne na terytorium innego państwa członkowskiego.

W rozdziale 62a uregulowano tryb wystąpienia przez polski sąd lub prokuratora do właściwego organu sądowego innego państwa członkowskiego UE o wykonanie postanowienia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia, natomiast w rozdziale 62b sytuację odwrotną, a mianowicie tryb wykonania w Polsce orzeczenia o zatrzymaniu dowodów lub zabezpieczeniu mienia wydanego przez organ sądowy innego państwa członkowskiego UE.

Zgodnie z art. 38 § 1 k.p.w. znowelizowanym ustawą wskazaną w tezie 1 przepisy rozdziału 62a stosuje się odpowiednio w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, zaś na podstawie art. 113 § 1 k.k.s. mają one odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe.

Instytucja przekazania ścigania (przekazania postępowania karnego) jest stosunkowo nowym instrumentem międzynarodowej współpracy w sprawach karnych. Polega ona na zaniechaniu ścigania przestępstwa przez państwo, na którego terytorium zostało ono popełnione przez cudzoziemca i przekazaniu tej sprawy do dalszego prowadzenia przez inne państwo, którego obywatelem jest ten cudzoziemiec lub w którym ma on stałe miejsce zamieszkania. Ma to zazwyczaj miejsce w sytuacji, gdy nie jest możliwe lub celowe wydanie do tego drugiego państwa osoby, przeciwko której to postępowanie ma być w pierwszym z tych państw prowadzone.

Przekazanie ścigania jest możliwe jedynie do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. Po uprawomocnieniu się wyroku w grę może wchodzić jedynie przejęcie tego orzeczenia do wykonania w innym państwie (zob. szerzej M. Płachta (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., t. 2, s. 523-524; por. też P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. 3, s. 384-385).

Z uwagi na zasadę pierwszeństwa umów międzynarodowych (art. 615 § 2) szczególnego znaczenia nabierają regulacje traktatowe dotyczące przekazania ścigania karnego. Istotną rolę w odniesieniu do przekazania ścigania karnego pomiędzy państwami europejskimi odgrywa europejska konwencja o przekazywaniu ścigania sporządzona w Strasburgu dnia 15 maja 1972 r. Polska nie jest jednak, jak dotychczas, jej stroną. Do dnia 1 września 2005 r. konwencję ratyfikowały następujące państwa: Albania, Armenia, Austria, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Hiszpania, Holandia, Liechtenstein, Litwa, Łotwa, Macedonia, Norwegia, Rumunia, Serbia i Czarnogóra, Słowacja, Szwecja, Turcja i Ukraina. Natomiast wyłącznie podpisały tę konwencję następujące państwa: Azerbejdżan, Belgia, Chorwacja, Grecja, Islandia, Luksemburg, Mołdawia, Portugalia, Rosja, Słowenia, Węgry i Włochy.

Wobec faktu, że Polska nie jest stroną żadnej umowy wielostronnej dotyczącej przekazania ścigania karnego, zasadniczą rolę odgrywają w tej mierze zawarte przez Polskę umowy bilateralne. Według stanu na dzień 1 września 2005 r. Polska związana jest następującymi umowami dwustronnymi dotyczącymi w całości lub części przekazania ścigania:

Z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej znaczenia nabrały również wypracowane w ramach UE regulacje prawne dotyczące przekazania ścigania karnego. Należy wskazać tu przede wszystkim na porozumienie pomiędzy państwami członkowskimi WE w sprawie przekazywania postępowania w sprawach karnych zawarte 6 listopada 1990 r., które jednak jak dotąd nie weszło w życie z powodu niedostatecznej liczby ratyfikacji.

Przepisów rozdziału 63 nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe (art. 113 § 3 pkt 2 k.k.s.). Natomiast zgodnie z art. 113 § 1 k.k.s. mają one odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe.

Przepisy zawarte w rozdziałach 64 i 65 regulują instytucję wydania osób ściganych lub skazanych, nazywanej również ekstradycją, przy czym rozdział 64 dotyczy problematyki ekstradycji czynnej, a więc wydania takich osób z państwa obcego, na terytorium którego przebywają do Polski, oraz przewozu osób ściganych lub skazanych przez terytorium państwa obcego (tzw. tranzyt ekstradycyjny), zaś rozdział 65 normuje zagadnienia związane z wydaniem państwom obcym osób przebywających na terytorium RP (tzw. ekstradycja bierna).

Ekstradycja jest instytucją służącą zapewnieniu możliwości prowadzenia postępowania karnego przeciwko osobie ściganej, zaś w przypadku osób skazanych - możliwości wykonania prawomocnego wyroku.

Z uwagi na zasadę pierwszeństwa umów międzynarodowych (art. 615 § 2) szczególnego znaczenia nabierają regulacje traktatowe dotyczące ekstradycji. W grę wchodzą tu zarówno konwencje wielostronne, jak i umowy bilateralne. Spośród tych pierwszych największą rolę w stosunkach między państwami europejskimi odgrywa europejska konwencja o ekstradycji sporządzona w Paryżu dnia 13 grudnia 1957 r., wraz z dwoma protokołami dodatkowymi: pierwszym sporządzonym w Strasburgu dnia 15 października 1975 r. oraz drugim sporządzonym w Strasburgu dnia 17 marca 1978 r. Zarówno konwencja, jak i protokoły zostały podpisane i ratyfikowane przez Polskę. Weszły one w życie w stosunku do Polski w dniu 13 września 1993 r. Stronami tej konwencji jest większość państw europejskich członków Rady Europy, a także Izrael i Republika Południowej Afryki. Poniższa tabela przedstawia państwa-strony konwencji i protokołów dodatkowych wraz z datami ich wejścia w życie w stosunku do poszczególnych państw. Uwzględniony został stan na dzień 1 września 2005 r. Oznaczenie "P" przy dacie wskazuje, że dane państwo jedynie podpisało konwencję lub protokół.

Zgodnie z art. 28 ust. 2 EKE jej strony mogą zawierać między sobą porozumienia dwu- lub wielostronne jedynie w celu uzupełnienia jej postanowień lub ułatwienia stosowania zawartych w niej zasad. Słusznie podnosi się, że wskazany w tym przepisie cel musi charakteryzować całą umowę, a nie jedynie niektóre z jej przepisów. Zamiar uzupełnienia postanowień EKE musi bowiem towarzyszyć stronom przy negocjowaniu i podpisywaniu umowy (zob. szerzej M. Płachta (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., t. 2, s. 556-557). Polska zawarła dotychczas dwie takie umowy:

Należy wskazać, że wejście w życie EKE w stosunku do Polski przyniosło również doniosłe skutki w odniesieniu do zawartych przez Polskę umów bilateralnych, których przedmiotem jest ekstradycja. Zgodnie bowiem z art. 28 ust. 1 EKE konwencja ta zastępuje postanowienia traktatów, umów lub porozumień dwustronnych, które w stosunkach między dwiema umawiającymi się stronami regulują zagadnienia ekstradycji, w odniesieniu do krajów, do których ma ona zastosowanie. Analizując kwestię działania wskazanego przepisu należy wyróżnić dwie sytuacje (zob. też M. Płachta (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks..., t. 2, s. 557-558), w zależności od tego, czy umowa dwustronna obowiązywała w chwili wejścia w życie EKE w stosunku do Polski czy też nie:

Według stanu na dzień 1 września 2005 r. EKE zastąpiła w odpowiednim zakresie uregulowania następujących umów dwustronnych (brak dodatkowej informacji oznacza, że nastąpiło to w chwili wejścia EKE w stosunku do Polski):

Istotne uregulowania dotyczące ekstradycji zawarte są również w europejskiej konwencji o zwalczaniu terroryzmu sporządzonej w Strasburgu 27 stycznia 1977 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 117, poz. 557). Dotyczą one przede wszystkim zakresu pojęcia "przestępstwo polityczne" w odniesieniu do ekstradycji. Zgodnie zaś z jej art. 3 przepisy umów ekstradycyjnych i porozumień mających zastosowanie w stosunkach pomiędzy stronami, w tym przepisy europejskiej konwencji o ekstradycji, zmienia się w stosunku do tych stron w stopniu, w jakim nie są one zgodne z EKZT. Konwencja ta weszła w życie w stosunku do Polski w dniu 1 maja 1996 r. Jej stronami jest większość państw europejskich członków Rady Europy. Poniższa tabela przedstawia państwa-strony konwencji wraz z datami wejścia jej w życie w stosunku do poszczególnych państw. Uwzględniony został stan na dzień 1 września 2005 r. Oznaczenie "P" przy dacie wskazuje, że dane państwo jedynie podpisało konwencję.

Do drugiej, obok EKE i EKZT, grupy źródeł unormowań dotyczących ekstradycji należą zawierane przez Polskę umowy dwustronne. Według stanu na dzień 1 lipca 2005 r. Polska związana jest następującymi umowami dwustronnymi dotyczącymi w całości lub części ekstradycji:

Ekstradycja między państwami członkowskimi Unii Europejskiej podlegała w ostatnim czasie niemal rewolucyjnym zmianom. Działania zmierzające do uproszczenia procedur ekstradycyjnych między państwami UE podejmowane w latach dziewięćdziesiątych XX w. zaowocowały zawarciem kilku umów międzynarodowych. Pierwsze działania w tej mierze związane były z technicznym usprawnieniem ekstradycji między państwami UE. Wskazać tu należy przede wszystkim porozumienie między państwami członkowskimi Wspólnot Europejskich w sprawie uproszczenia i unowocześnienia metod przekazywania wniosków ekstradycyjnych zawarte w San Sebastian dnia 26 maja 1989 r. (tzw. konwencja faksowa) oraz konwencję wykonawczą z dnia 19 czerwca 1990 r. do układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach. Kolejne działania miały już na celu reformę systemu ekstradycyjnego, choć cały czas oparte były na bazie rozwiązań przyjętych w konwencjach Rady Europy, i doprowadziły do zawarcia konwencji z dnia 10 marca 1995 r. o uproszczeniu procedury ekstradycji między państwami członkowskimi UE oraz konwencji z dnia 27 września 1996 r. w sprawie ekstradycji między państwami członkowskimi UE. Niestety, z powodu małej liczby ratyfikacji, konwencje te nigdy nie weszły w życie. Fiasko próby głębszej reformy podjętej we wskazanych konwencjach doprowadziło do zmiany podejścia do problemu i uczynienia kroku radykalnego polegającego na zerwaniu z ekstradycją w obecnym jej kształcie i zastąpieniu jej nowym instrumentem współpracy w sprawach karnych. Stało się tak wraz z przyjęciem przez Radę UE decyzji ramowej o e.n.a. Regulacje dotyczące europejskiego nakazu aresztowania zastąpiły od 1 stycznia 2004 r. w stosunkach między państwami członkowskimi UE istniejące instrumenty traktatowe dotyczące ekstradycji. W związku z powyższym przepisy dotyczące ekstradycji, zarówno zawarte w umowach międzynarodowych, jak i w kodeksie postępowania karnego, zasadniczo nie będą miały obecnie zastosowania w przypadku wydawania osób ściganych między państwami członkowskimi UE. Niewątpliwie wpływa to na zmniejszenie znaczenia ekstradycji w europejskim obrocie prawnym w sprawach karnych (zob. szerzej tezę 5 uwag wprowadzających do rozdziału 65a).

Warto również zwrócić uwagę na porozumienie między Unią Europejską a USA dotyczące ekstradycji przyjęte 25 czerwca 2003 r. w Waszyngtonie (Dz. Urz. WE L nr 181 z 19 lipca 2003 r., s. 27), którego celem jest wzmocnienie współpracy w zakresie ekstradycji między państwami członkowskimi UE a USA.

Przepisów rozdziału 64 nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe (art. 113 § 3 pkt 2 k.k.s.). Natomiast zgodnie z art. 113 § 1 k.k.s. mają one odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe.

Rozdziały 65a i 65b zostały dodane przez art. 2 pkt 8 ustawy nowelizującej z 18 marca 2004 r., która weszła w życie z dniem 1 maja 2004 r. Przepisy w nich zawarte stanowią implementację decyzji ramowej o e.n.a.

Decyzje ramowe stanowią instrument prawny specyficzny dla trzeciego filaru Unii Europejskiej. Podstawę ich wydawania stanowi art. 34 ust. 2 traktatu o Unii Europejskiej w brzmieniu nadanym traktatem amsterdamskim (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864 - załącznik). Decyzje ramowe odpowiadają koncepcyjnie i konstrukcyjnie dyrektywom w pierwszym filarze (W. Czapliński (w:) Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, red. J. Barcz, Warszawa 2003, s. 124). Wydawane są przez Radę Unii Europejskiej w celu zbliżania ustaw i przepisów wykonawczych państw członkowskich. Decyzje ramowe wiążą państwa członkowskie w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawiają jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków. Przepis art. 34 ust. 2 lit. b traktatu o Unii Europejskiej w brzmieniu nadanym traktatem amsterdamskim wyłącza w odniesieniu do decyzji ramowych możliwość wywołania skutku bezpośredniego. Oznacza to, że decyzje ramowe zasadniczo pozbawione są sankcji w wypadku ich niewdrożenia.

Europejski nakaz aresztowania jest wyrazem dążeń do zniesienia formalnej procedury ekstradycyjnej między Państwami Członkowskimi w odniesieniu do prawomocnie skazanych osób uciekających przed sprawiedliwością oraz przyspieszenia procedur ekstradycyjnych w odniesieniu do osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa. Taki cel został sformułowany m.in. w konkluzjach Rady Europejskiej w Tampere z dnia 15 i 16 października 1999 r. Opiera się za zasadzie wzajemnego uznawania decyzji sądowych.

W preambule decyzji ramowej wskazano, iż cel UE, jakim jest ustanowienie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, prowadzi do zniesienia ekstradycji między państwami członkowskimi i zastąpienia jej systemem przekazywania osób między organami sądowymi. W dalszej perspektywie wprowadzenie nowego, uproszczonego systemu przekazywania osób skazanych bądź podejrzanych, w celach wykonania wyroku lub wszczęcia postępowania prowadzącego do wydania wyroku w sprawach karnych, stwarza możliwość usunięcia złożoności obecnych procedur ekstradycyjnych i związanej z nimi możliwości przewlekania postępowania. Dominująca do niedawna między państwami członkowskimi tradycyjna współpraca w zakresie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości powinna zostać zastąpiona przez system swobodnego przepływu orzecznictwa sądowego w sprawach karnych, obejmujący zarówno decyzje prawomocne, jak i nieprawomocne.

Podstawowa różnica między e.n.a. a ekstradycją polega na tym, że ekstradycja jest instytucją służącą wydawaniu osób ściganych między państwami, w przypadku której dużą rolę odgrywa czynnik polityczny, zaś e.n.a. stanowi instrument działający bezpośrednio między organami sądowymi państw członkowskich UE.

Stosownie do art. 34 ust. 1 decyzji ramowej, jej implementacja przez państwa członkowskie powinna była nastąpić do dnia 31 grudnia 2003 r. W odniesieniu do nowych państw Unii Europejskiej obowiązek ten aktualizował się w chwili ich przystąpienia do UE, a więc w dniu 1 maja 2004 r. Według danych na dzień 1 czerwca 2005 r. decyzja ramowa została implementowana we wszystkich państwach członkowskich. Jako ostatnie decyzję ramową wdrożyły Włochy (stosowna regulacja weszła w życie 14 maja 2005 r.).

Europejski nakaz aresztowania zastąpił ekstradycję między państwami członkowskimi UE. Zgodnie z 31 decyzji ramowej od dnia 1 stycznia 2004 r. zastąpiła ona odpowiednie przepisy konwencji mających zastosowanie w stosunkach między państwami członkowskimi w dziedzinie ekstradycji:

Powyższe nie oznacza jednak, że między państwami członkowskimi nie może już w żaden sposób dojść do wydawania osób w oparciu o procedurę ekstradycyjną. Zgodnie bowiem z art. 32 decyzji ramowej każde z państw członkowskich mogło w momencie przyjęcia decyzji ramowej wydać oświadczenie, że jako wykonujące nakaz państwo członkowskie będzie ono nadal postępowało z wnioskami odnoszącymi się do czynów przestępczych popełnionych przed określoną przez siebie datą zgodnie z systemem ekstradycyjnym mającym zastosowanie przed dniem 1 stycznia 2004 r. Data, o której mowa, nie może być jednak późniejsza niż dzień 7 sierpnia 2002 r., a więc dzień wejścia w życie decyzji ramowej. Oświadczenie takie może zostać wycofane w dowolnym czasie. Zgodnie z treścią oświadczeń opublikowanych w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich z dnia 18 lipca 2002 r. (OJ L Nr 190, s. 19) jedynie trzy państwa członkowskie skorzystały z możliwości, jaką stwarza art. 32 decyzji ramowej. Wskazały one następujące daty:

Natomiast Luksemburg w swoim ustawodawstwie wewnętrznym implementującym decyzję ramową o e.n.a. przyjął, iż e.n.a. może zostać wydany wyłącznie w odniesieniu do przestępstw popełnionych po dniu 7 sierpnia 2002 r. W regulacji włoskiej przyjęto również, że ma ona zastosowanie do e.n.a. wydanych po dniu wejścia jej w życie, tj. 14 maja 2005 r., zaś rezygnacja z zasady podwójnej przestępności może mieć miejsce jedynie w odniesieniu do przestępstw wymienionych w art. 2 ust. 2 decyzji ramowej o e.n.a., które popełnione zostały po 14 maja 2005 r.

Spośród nowych państw członkowskich, które 1 maja 2004 r. weszły w skład UE, następujące państwa akceptują wyłącznie e.n.a. wydane w odniesieniu do czynów popełnionych po:

W konsekwencji, wnioski o wydanie skierowane do tych państw, a dotyczące czynów popełnionych przed wskazanymi datami, będą wykonywane zgodnie z procedurą ekstradycyjną, jaka obowiązywała między państwami członkowskimi UE przed dniem 1 stycznia 2004 r. Natomiast wnioski dotyczące czynów popełnionych we wskazanym dniu lub też później wykonywane będą w trybie e.n.a. Tym samym w razie kierowania do jednego ze wskazanych państw wniosku o wydanie określonej osoby, data popełnienia przestępstwa będzie determinowała już sam tryb, w którym dojdzie do wydania tego wniosku, oraz warunki formalne, jakie powinien on spełniać. W odniesieniu do pozostałych państw członkowskich, niezależnie od daty popełnienia czynu, z związku z którym ma dojść do wydania, stosuje się przepisy o e.n.a.

Z punktu widzenia przepisów regulujących przekazywanie osób na podstawie e.n.a. istotne znaczenie ma możliwość rozszerzenia współpracy między poszczególnymi państwami członkowskimi przewidziana w przepisie art. 31 ust. 2 decyzji ramowej. Zgodnie z nim, po wejściu w życie decyzji ramowej państwa członkowskie mogą zawierać dwustronne lub wielostronne porozumienia w zakresie zmierzającym do poszerzenia i pogłębienia uregulowań przyjętych w decyzji ramowej oraz służącym upraszczaniu i ułatwianiu procedur przekazywania osób na podstawie e.n.a., w szczególności przez ustalanie terminów krótszych niż określone w art. 17 decyzji ramowej, poprzez rozszerzenie listy przestępstw określonych w art. 2 ust. 2 decyzji ramowej, przez dalsze ograniczanie podstaw do odmowy wykonania e.n.a., wymienionych w art. 3 i 4 decyzji ramowej, bądź przez obniżanie progu przewidzianego w art. 2 ust. 1 lub 2 decyzji ramowej.

W razie zatem zawarcia przez Polskę porozumienia, o którym mowa powyżej, sądy orzekające w kwestii wydania bądź wykonania e.n.a. w stosunkach z państwem - stroną takiego porozumienia, a także prokuratorzy i organy ścigania, zobligowane będą uwzględniać oprócz zawartej w kodeksie postępowania karnego regulacji dotyczącej e.n.a., również unormowania przyjęte w takim porozumieniu.

Rozdział 65a zawiera przepisy dotyczące wystąpienia sądu polskiego do organów sądowych innego państwa członkowskiego UE o przekazanie osoby ściganej na podstawie e.n.a. W rozdziale tym e.n.a. nazywany jest "nakazem", dla odróżnienia od e.n.a. wydanego przez organ sądowy innego państwa członkowskiego UE, do którego odnoszą się uregulowania zawarte w rozdziale 65b, a nazywanego tam "nakazem europejskim".

Przepisów rozdziału 65a nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o wykroczenia skarbowe (art. 113 § 3 pkt 2 k.k.s.). Natomiast zgodnie z art. 113 § 1 k.k.s. mają one odpowiednie zastosowanie w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe.