Florek Ludwik (red.), Kodeks pracy. Komentarz, wyd. V

Piąte wydanie niniejszego Komentarza uzasadnione jest tym, że kodeks pracy staje się aktem coraz bardziej rozbudowanym, a jego stosowanie jest coraz bardziej złożone. W ciągu ostatnich 20 lat dodano szereg nowych przepisów. W ostatnich zaś latach kodeks jest nowelizowany kilka razy w roku. Nowe przepisy są często bardzo szczegółowe, czego wyraźnym przykładem jest równe traktowanie pracowników. W wielu przypadkach kodeks posługuje się też zróżnicowaną terminologią na określenie tych samych spraw.

Narasta orzecznictwo Sądu Najwyższego. Z jednej strony wyjaśnia ono szereg wątpliwości, jakie nasuwają się na gruncie nowych przepisów, a także przepisów sprzed 1989 r., stosowanych w nowych warunkach. Z drugiej jednak strony wiele orzeczeń powtarza te same rozstrzygnięcia, stanowiąc "utrwalenie przyjętej linii orzecznictwa". W niektórych kwestiach mamy również do czynienia z "rozbieżnym" orzecznictwem Sądu Najwyższego. Szereg orzeczeń zawiera też tezy, które tylko potwierdzają obowiązujący stan prawny. Komentarz do kodeksu pracy musi przynajmniej odnotowywać te orzeczenia, a wiele z nich także szerzej omawiać.

Coraz większą rolę w prawie pracy zaczyna odgrywać orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Podstawę do tego stwarzają liczne przepisy Konstytucji odnoszące się do indywidualnych i zbiorowych stosunków pracy, jak i przede wszystkim zasady ogólne, na których opiera się ustrój Rzeczypospolitej oraz wolności i prawa obywateli.

Obok wykładni sądowej istnieje faktyczna wykładnia dokonywana przez Ministerstwo Pracy oraz Państwową Inspekcję Pracy. Rośnie też liczba specjalistów zajmujących się prawem pracy oraz liczba czasopism i publikacji zajmujących się tą dziedziną prawa. Pociąga to za sobą zróżnicowanie poglądów na temat wykładni poszczególnych przepisów kodeksu.

Pierwsze trzy wydania Komentarza były redagowane przez profesora Tadeusza Zielińskiego, przy współudziale piszącego te słowa. Poniższe założenia tego Komentarza, sformułowane we Wprowadzeniu do poprzednich jego wydań pozostają wciąż aktualne.

Czytelnicy, zwłaszcza zawodowo trudniący się stosowaniem prawa w praktyce (sędziowie, adwokaci, prawnicy zajmujący się obsługą prawną przedsiębiorstw), oczekują na ogół od każdego komentarza, by zawierał propozycje odpowiedzi na pojawiające się w praktyce wątpliwości. Utarła się nawet ironiczna opinia o komentarzach, które "kończą się w miejscu, gdzie występuje problem". To prawda, że wśród licznych już komentarzy do kodeksu pracy nie brak takich, w których nie są podejmowane próby wyjaśnienia skomplikowanych kwestii. Wielu jednak kwestii żaden komentarz, choćby najobszerniejszy i szczegółowy, rozstrzygnąć z góry nie może. Życie jest bowiem bogatsze niż nasza wyobraźnia. Wszystkich zatem kwestii, jakie mogą pojawić się w praktyce, Komentarz ten nie mógł objąć, mimo iż jest on najobszerniejszym opracowaniem tego rodzaju spośród wszystkich dotychczasowych komentarzy do kodeksu pracy.

Autorzy tego Komentarza, tak samo jak każdego innego, nie mogą rościć sobie prawa do autorytatywnego rozstrzygania kwestii spornych między prawnikami. Prawa takiego nie może mieć żaden, najwybitniejszy nawet, prawnik. Dawno minęły czasy, kiedy to znakomitym jurystom cesarze rzymscy nadawali tzw. ius respondendi, czyli prawo udzielania opinii obowiązujących nawet sędziów. W naszej współczesnej cywilizacji wykładnia nie jest źródłem obowiązującego prawa, lecz sztuką wykrywania woli "racjonalnego prawodawcy", czyli tłumaczenia przepisów ustawy w sposób odpowiadający regułom rozsądnego, logicznego myślenia, wolnego od sprzeczności i niekonsekwencji.

Niniejszy Komentarz jest dziełem zbiorowym, ale nie został napisany wspólnie od początku do końca przez wszystkich autorów. Każdy z nich zachował prawo do wyrażania własnych przekonań, a także do odmiennego rozumienia niektórych przepisów czy orzeczeń Sądu Najwyższego. Za każdy wyrażony indywidualnie pogląd ponosi odpowiedzialność wyłącznie autor danego fragmentu komentarza.

Użytkownicy komentarzy, niewtajemniczeni w zawiłości wymiaru sprawiedliwości, oczekują od komentatorów, aby wszystkie bez wyjątku problemy rozstrzygali jednoznacznie. Jest to możliwe, gdy w grę wchodzą zapatrywania zgodne w doktrynie i orzecznictwie. Jeśli natomiast nie ma zgody między prawnikami, komentarz nie może być okazją do apodyktycznego forsowania przez autora wyłącznie swego "jedynie słusznego" poglądu. Podanie Czytelnikom tylko jednej z możliwych wykładni określonego przepisu mogłoby przynieść więcej szkody niż pożytku, gdyby stanowiska przedstawionego w komentarzu nie podzielił sąd w konkretnej sprawie.

Z uwag tych wynika, że każdy z Czytelników, który zechce sięgnąć do naszego Komentarza, powinien mieć świadomość dyskusyjności poglądów, które zostały w nim wyrażone, a nie zyskały jeszcze powszechnej aprobaty w nauce i judykaturze. Czytelników wypada też przestrzec, by również cytowanego w nim orzecznictwa nie traktowali jako źródła bezwzględnie obowiązującej wykładni. Orzecznictwo sądowe, a zwłaszcza uchwały i wyroki wydawane przez powiększone składy Sądu Najwyższego są natomiast ważną wskazówką interpretacyjną, pomocną w stosowaniu kodeksu pracy.

Prawnicy występujący przed sądami wiedzą, że cytowanie orzeczeń Sądu Najwyższego przesądza często o wyniku sprawy. Wiadomo również, że dobrze uzasadnione wypowiedzi doktryny (nauki prawa) mają niemały wpływ na rozstrzygnięcia sądowe w konkretnych sprawach, a czasem wyznaczają nawet kierunki orzecznictwu Sądu Najwyższego. W związku z tym duży nacisk w tym Komentarzu został położony nie tylko na informacje o orzecznictwie, lecz także o dorobku nauki prawa pracy, w tym także innych komentarzy do kodeksu pracy. Została uwzględniona również literatura, zarówno najnowsza, jak też w niezbędnym zakresie dawniejsza - z lat 1974-1989. Dla praktyków szczególnie przydatna może okazać się znajomość licznych glos do uchwał i wyroków Sądu Najwyższego powołanych w Komentarzu. Wykazy literatury zostały umieszczone zasadniczo na końcu komentarzy do poszczególnych działów kodeksu pracy, obejmujących jedną lub kilka zbliżonych instytucji prawnych (wynagrodzenie za pracę, odpowiedzialność materialna pracowników, czas pracy, urlopy itd.). Wyjątkowo w komentarzu do tych działów kodeksu, w których uregulowane są różne kwestie niepodpadające pod jedno, wspólne hasło (np. w dziale pierwszym "Przepisy ogólne"), literatura została podana pod artykułami dotyczącymi określonych instytucji (np. osobno do źródeł prawa pracy, odrębnie do zasad tego prawa, oddzielnie do problematyki umów o pracę, mianowania, powołania, wyboru itd.).

Chociaż Komentarz jest adresowany przede wszystkim do praktyków, nie brak w nim jednak wywodów mogących zainteresować przedstawicieli nauki prawa pracy, przydatnych w dyskusjach nad kierunkami dalszego rozwoju instytucji tego działu prawa pracy. Liczne informacje o prawie europejskim mają na celu ukazanie genezy poszczególnych przepisów jak i umożliwienie ich prowspólnotowej wykładni.

W skład zespołu autorskiego wchodzą:

Pierwsze trzy wydania Komentarza redagował zmarły we wrześniu 2003 r. prof. dr. hab. Tadeusz Zieliński - profesor zwyczajny Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Śląskiego, członek Polskiej Akademii Nauk, Przewodniczący Komitetu Nauk Prawnych PAN, Przewodniczący Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Pracy, Senator RP (1989-1991), Rzecznik Praw Obywatelskich RP (1992-1996), Minister Pracy i Polityki Społecznej (1997), a przede wszystkim - najwybitniejszy teoretyk polskiego prawa pracy.

Aktualizacja i uzupełnienie fragmentów napisanych przez Pana Profesora miały na celu zachowanie nieprzemijających walorów naukowych tych rozważań. W pełni dotyczy to również fragmentów napisanych pierwotnie przez nieżyjącego prof. Andrzeja Kijowskiego i panią Annę Hintz.

Na podkreślenie zasługuje pozyskanie do współpracy prof. Grzegorza Goździewicza, wybitnego specjalisty prawa pracy, od lat wywierającego istotny wpływ na prace nad reformą i kodyfikacją prawa pracy, jak również dr. Łukasza Pisarczyka oraz dr. Jacka Skoczyńskiego. Dorobek naukowy nowych autorów jak i szczególnie wysoki poziom ich piśmiennictwa, wielokrotnie powoływanego w opracowaniach z zakresu prawa pracy, daje pełną gwarancję podobnego poziomu opracowywanych przez nich fragmentów Komentarza.

Warszawa, dnia 3 lutego 2009 r.

Ludwik Florek