Kuczyńska Hanna, Analiza porównawcza modelu rozprawy głównej. Między kontradyktoryjnością a inkwizycyjnością

W każdym państwie można wyróżnić odrębny model normatywny procesu karnego, różniący się od modelu zastosowanego w innych państwach . Na dany model postępowania karnego składają się określone komponenty, którymi są (w znacznym uproszczeniu) poszczególne instytucje procesowe, czyli przyjęte w konkretnym kształcie rozwiązania odnoszące się do określonej sytuacji procesowej, zasady procesowe oraz funkcje wykonywane przez dany organ. Zawsze gdy pokusimy się o opisywanie modelu, konieczne jest podjęcie decyzji – zwykle subiektywnej – który zestaw podstawowych komponentów jest kluczowy dla opisania danego modelu. Są to zwykle instytucje, których omówienie uważa się za niezbędne dla charakterystyki danego systemu procesowego, tworzące zarazem pewną uporządkowaną całość.

Poszczególne instytucje składające się łącznie na określony model procesu muszą być ze sobą sprzężone. Model procesu to określona całość. Ponieważ muszą one funkcjonować łącznie, sposób ich wzajemnego oddziaływania powinien być harmonijny. Tylko dopasowanie poszczególnych elementów pozwala na zachowanie się układu dynamicznego jako całości. Wynika stąd, że poszczególne komponenty modelu procesu karnego powinny być kompatybilne, czyli zdolne do istnienia w ramach jednej całości, razem, bez problemów i konfliktów. Kompatybilność można też rozumieć jako nie tylko współistnienie, ale współistnienie harmonijne – co jest już wyższym wymaganiem. W aspekcie procesu karnego dostrzegalna jest zasadnicza różnica między tym, czy instytucje procesowe mogą razem w ogóle istnieć, a tym, czy istnieją one w sposób harmonijny, wspomagając jednocześnie swoje sprawne oddziaływanie.

W niniejszym opracowaniu postawiono pytanie, w jaki sposób łączyć instytucje procesowe, tak aby osiągnąć wewnętrzną spójność modelu procedury karnej oraz by zapewnić, że kształt jednej instytucji procesowej nie będzie stanowił przeszkody w funkcjonowaniu innej. Jeśli na model składają się elementy stanowiące – niczym układanka – spójną całość, to wyjęcie lub dołożenie elementów spoza tego modelu może spowodować, że nie będzie on funkcjonował skutecznie. Przykład hipotetycznej sprzeczności celów poszczególnych instytucji procesowych podaje S. Waltoś, wskazując, że niespójny będzie model procesu, w którym wprowadzono pełną kontradyktoryjność postępowania dowodowego (w sposób nieunikniony prowadzącą do wydłużenia czasu trwania tego postępowania), nie zezwalając na zawieranie jakichkolwiek porozumień procesowych . Długość postępowania sądowego, które będzie musiało być prowadzone w każdej sprawie, w której wszczęto postępowanie karne, spowodowałaby szybko zalanie sądów wielką liczbą długotrwałych postępowań. Na tym przykładzie można wskazać kryterium spójności: w razie przyjęcia pełnej kontradyktoryjności rozprawy konieczne jest jednoczesne wprowadzenie efektywnie działającej instytucji porozumień procesowych. Druga perspektywa i jednocześnie cel analizy to wpływ jednych rozwiązań procesowych na drugie, a więc skutki zastosowania konkretnych instytucji procesowych w określonym kształcie dla przebiegu procesu karnego. Nie można analizować instytucji procesowej bez zauważania innych komponentów tego modelu, które sprawiają, że jej ocena może nie być jednoznaczna. Porównywanie instytucji procesowej z innymi, podobnymi, istniejącymi w innych systemach postępowania karnego może wykazać rzetelnie i wiarygodnie sposób jej funkcjonowania i wpływ na inne komponenty modelu procesu karnego jedynie wówczas, gdy osadzi się ją na szerszym gruncie otoczenia prawnego porównywanego systemu prawnego.

Wybrane komponenty procesu zostały przedstawione w ich środowisku, którym są określone systemy prawne, a konkretnie określone modele procedury karnej warunkujące sposób ich działania. Dla celów porównawczych zostały omówione i porównane rozwiązania procesowe istniejące w wybranych państwach – w modelu procesu ściśle kontradyktoryjnego (anglosaskiego, który został przedstawiony na przykładzie Stanów Zjednoczonych Ameryki i Anglii), w modelu procesu kontynentalnego (mieszanego, inkwizycyjno-kontradyktoryjnego – przedstawionego na przykładzie Niemiec i Polski od 15.04.2016 r., a także Francji) oraz w modelu procesu mieszanego o zwiększonej kontradyktoryjności (przedstawionego na przykładzie Włoch, a także Polski między 1.07.2015 r. i 15.04.2016 r.) . Należy zaznaczyć, że dwa pierwsze stanowią modele w ścisłym tego słowa znaczeniu, natomiast trzeci tworzy podgrupę modelu kontynentalnego (mieszanego). Na potrzeby analizy wybrane zostały (w momencie podejmowania decyzji o zakresie tematycznym opracowania) najczęściej stosowane jako materiał porównawczy porządki prawne państw Unii Europejskiej. Proces karny w Stanach Zjednoczonych miał zaś posłużyć jako przykład modelu idealnego procesu ściśle kontradyktoryjnego w najczystszej postaci – w celu wykazania, jak taki model funkcjonuje i dlaczego model procesu angielskiego (obecnie już niebędący jednym z modeli unijnych) stopniowo od tego modelu się oddala. Za jego pomocą wykazano, w jaki sposób systemy krajowe funkcjonujące w ramach grupy modeli anglosaskich w pewnych aspektach zasadniczo się od siebie różnią, chociaż te różnice nie powodują, że przestają się one zaliczać do modelu idealnego ściśle kontradyktoryjnego.

Dla prowadzenia tego typu badań prawnoporównawczych na modelach idealnych konieczne było przyjęcie metody badawczej – pewnego rodzaju infrastruktury porządkującej sposób organizowania rozważań teoretycznych, praktycznych i w efekcie porównawczych . Zastosowana została metoda prowadzenia badań najbardziej popularna w analizie prawnoporównawczej, zalecająca, by analiza odbywała się na kolejnych etapach, którymi są: 1) faza doboru materiału porównawczego – wybranie problemu badawczego, czyli zakresu pola badań, 2) faza opisowa, służąca analizie kształtu danego rozwiązania prawnego w wybranych systemach prawnych, przedstawiająca je w wystarczająco pogłębiony sposób, by umożliwić wartościowe porównanie, 3) faza identyfikacji – wskazanie na podobieństwa i różnice, 4) faza wyjaśnień – konkluzje w postaci wykazania, skąd się biorą różnice i do jakich konsekwencji prowadzi zastosowanie danej instytucji w określonym kształcie, a także wskazanie na uwarunkowania kulturowe i historyczne oraz na to, co to oznacza dla dalszego rozwoju prawa .

Konieczne było przedstawienie analizy nie tylko teoretycznoprawnej, ale i funkcjonalnej, w celu wykazania, jakie uwarunkowania sprawiają, że niektóre rozwiązania procesowe działają lepiej w określonym modelu normatywnym istniejącym w danym państwie. Chodziło o wyjaśnienie mechanizmu funkcjonowania konkretnego rozwiązania, a nie dokładne opisanie instytucji procesowych i ich elementów. Porównane zostały określone instytucje procesowe, czyli komponenty danego modelu rozprawy, z ich odpowiednikiem istniejącym w innych państwach. Porównywano nie tylko tożsame instytucje w różnych modelach prawnych, ale też instytucje spełniające podobne funkcje . Instytucje procesowe funkcjonujące w poszczególnych państwach zostały usystematyzowane na podstawie nie tyle nazwy danej instytucji, lecz przede wszystkim celu, jaki spełniają w danym systemie procesu karnego. Należało zadać pytanie o funkcjonalny ekwiwalent procesowy – jakiej instytucji procesowej używa dany system prawny, żeby osiągnąć dany cel? Cel stał się więc podstawą prowadzenia porównań, jednostką prawnoporównawczą.

Z uwagi na konieczność ograniczenia pola badawczego zostało ono zawężone do analizy prawnoporównawczej wąskiej – ograniczonej do bieżącej roli instytucji procesowych i obecnej struktury postępowania karnego, nieuwzględniającej szerokiej perspektywy historycznej i przyczynowo-skutkowej. Prowadzona analiza musiała też zostać ograniczona przedmiotowo, konieczne było dobranie reprezentatywnego, a zarazem kompleksowo ukazującego model rozprawy, zestawu instytucji procesowych. Ich wyliczenie nie mogło być wyczerpujące. Nie sposób omówić i tym bardziej porównać wszystkich instytucji procesowych w jednym opracowaniu. Nie można objąć badaniem zbyt wielkiej liczby instytucji – wtedy ich liczba może uniemożliwić dokonanie rzetelnej analizy i wartość porównawcza zostanie zagubiona w gąszczu informacyjnym. Nie chodzi bowiem o to, by przedstawić wyczerpujące zestawienie wszystkich funkcjonujących w danym systemie prawnym rozwiązań procesowych, lecz by tak dobrać porównywane instytucje, żeby mogły zostać poddane efektywnej analizie i komparatystyce.

Analiza została również ograniczona przedmiotowo do punktu widzenia najważniejszego etapu procesu, czyli rozprawy głównej. Etap jurysdykcyjny procesu karnego stanowi jego fundament, a zarazem najbardziej widoczną fazę wymierzania sprawiedliwości. Na podstawie tej fazy możemy w ogóle mówić o wymierzaniu sprawiedliwości i o wymiarze sprawiedliwości w akcji. Rozprawa – nie tylko w państwach anglosaskich – „rzuca długi cień na cały proces karny” i jest – albo przynajmniej powinna być – kwintesencją procesu karnego. Cały proces karny i jego cele można zrozumieć tylko poprzez pryzmat rozprawy. W czasie rozprawy najlepiej widoczny jest paradygmat procesu karnego. Stanowi ona centrum akcji procesowej – forum orzekania o przedmiocie procesu karnego przed sądem I instancji i realizacji większości zasad procesowych. Podczas rozprawy realizowane są także role procesowe uczestników postępowania. Rozprawa generuje wszystkie informacje, które stają się dowodami i mogą stanowić podstawę do czynienia ustaleń faktycznych w tym sensie, że to na niej muszą pojawić się (czyli zostać wprowadzone w określony sposób, charakterystyczny dla danego modelu) wszystkie informacje konieczne do wydania rozstrzygnięcia. Należało także wziąć pod uwagę znaczenie rozprawy w perspektywie prawnoporównawczej – podczas gdy w modelu kontynentalnym rozprawa jest „jedynie” jednym z kolejnych etapów procesu i z pozostałymi etapami jest nierozłącznie powiązana tak, że trudno oceniać jej znaczenie bez znajomości reguł rządzących postępowaniem przygotowawczym i odwoławczym, to w modelu anglosaskim rozprawa jest najważniejszym, kluczowym, wydarzeniem procesu karnego. Nawet jej nazwa – trial – oznacza właśnie proces. Jest dokładnie odseparowana od reszty czynności procesowych. Przedstawiona analiza nie dotyczyła więc etapu przedprocesowego ani konsensualnych form kończenia postępowania karnego. Nie stały się też przedmiotem badania inne elementy procesu karnego, które nie dotyczą procedowania na forum rozprawy. Nie był również badany udział pokrzywdzonego w procesie karnym, powinien on bowiem stanowić odrębny przedmiot badań. Naturalnie rozprawa musi mieć i ma liczne powiązania z innymi etapami procesu, które zostały uwzględnione w analizie i ocenie konsekwencji zastosowania konkretnych instytucji procesowych. Celem analizy było jednak głównie przedstawienie reguł gry procesowej, zgodnie z którymi przebiega spór między stronami na rozprawie przed bezstronnym arbitrem.

Przeprowadzone badania i ich wyniki zostały pogrupowane w sześć wątków tematycznych ujętych w kolejnych rozdziałach. Jako trzy punkty orientacyjne wybrano model idealny (teoretyczny) procesu ściśle kontradyktoryjnego (anglosaskiego), model idealny procesu mieszanego (kontynentalnego) oraz model procesu mieszanego o zwiększonej kontradyktoryjności. Przedstawiono zarówno założenia danego modelu idealnego, jak i jego realne funkcjonowanie w ramach systemu prawnego danego państwa, czyli w ramach modelu normatywnego, konkretnego. Analiza przeprowadzona w poniższych rozdziałach doprowadziła do ustalenia, jakie konkretne instytucje procesowe i w jaki sposób w danym modelu idealnym procesu karnego pozwalają na zachowanie spójności konkretnego modelu idealnego oraz czy zachowanie kompatybilności instytucji procesowych wymaga wprowadzenia pewnych zmian w kształcie niektórych rozwiązań proceduralnych. Warto podkreślić, że analiza wewnętrznej spójności wybranych modeli procedury karnej jest niezbędna dla oceny słuszności przyjmowania określonego kształtu danej instytucji procesowej czy nawet modelu całej procedury karnej. W obliczu licznych, a zarazem radykalnych zmian procedury karnej w Polsce powinno się dokonywać nieustannej oceny tego, jakie w istocie instytucje procesowe powinny ze sobą współistnieć, a jakie nie powinny – i jakie będą negatywne rezultaty wprowadzenia tych ostatnich dla praktyki. Bowiem konieczne jest zawsze ocenianie tego, jak dwa lub więcej rozwiązania procesowe powinny (lub nie powinny) współistnieć w danym środowisku prawnym i w danym systemie prawa, a także jakie będą konsekwencje wprowadzenia określonej instytucji procesowej dla innych funkcjonujących w danym modelu postępowania karnego instytucji . Na podstawie analizy wybranych modeli procesu karnego funkcjonujących w określonych państwach możliwe stało się zaproponowanie kryteriów, zgodnie z którymi powinno się łączyć poszczególne instytucje procesowe tak, by zapewnić, że model procedury karnej istniejący w danym państwie będzie spójny i koherentny. Ujawniły się też dodatkowe zalety prowadzenia badań prawnoporównawczych – pozytywne albo negatywne doświadczenia innych państw w stosunku do funkcjonowania danego rozwiązania procesowego często pozwalają na podjęcie przez ustawodawcę bardziej racjonalnej decyzji, której słuszność będzie poparta konkretnymi argumentami.