Walasik Marcin, Analogia w prawie procesowym cywilnym

Przedmiotem badań prowadzonych w ramach prawoznawstwa są zarówno zagadnienia ogólne (teoretyczne), jak i szczegółowe (dogmatyczne) . Problematyką teoretyczną zajmuje się co do zasady ogólna nauka o prawie (teoria prawa), do której zadań należy formułowanie ogólnych twierdzeń o prawie jako takim, a także twierdzeń dotyczących metod stosowanych przy uprawianiu nauk prawnych . Z kolei zagadnienia dogmatyczne są podejmowane głównie przez szczegółowe nauki prawne, które systematyzują i umożliwiają poznanie określonych dziedzin prawa. Sfery badań teoretycznych i dogmatycznych prawoznawstwa są ze sobą powiązane i nie zawsze można je odgraniczyć w sposób w pełni precyzyjny. Sprawia to, że w ramach ogólnej nauki o prawie mogą być niekiedy podejmowane podstawowe zagadnienia szczegółowe, które przynależą do problematyki dogmatycznej, natomiast w szczegółowych naukach prawnych prowadzona jest także refleksja nad kwestiami ogólnoteoretycznymi, zwłaszcza jeżeli na gruncie określonej gałęzi prawa odznaczają się one pewną specyfiką. Taki graniczny charakter ma przede wszystkim problematyka dotycząca reguł egzegezy tekstów prawnych, które są poniekąd wspólne dla całego prawoznawstwa, w związku z czym mogą być przedmiotem zainteresowana ogólnej teorii prawa, a jednocześnie służą do ustalania treści obowiązujących norm prawnych, które wchodzą w skład określonych działów prawa, co powoduje, że mandat do prowadzenia rozważań na tym polu uzyskują także szczegółowe nauki prawne .

W nauce prawa procesowego cywilnego nie ma tradycji podejmowania samodzielnych badań nad regułami egzegezy, przy użyciu których na gruncie tej gałęzi prawa mogą być opracowywane teksty prawne. Zagadnienia te w ramach tej dyscypliny nie są poruszane zbyt często, przy czym nieliczne prace z tego zakresu w większości powstały w dość odległym czasie lub przedstawiają tę problematykę w sposób bardzo zwięzły . Również teoria prawa nie zajmuje się odrębnie kwestiami związanymi z odtwarzaniem treści norm, które należą do prawa procesowego cywilnego. W takim stanie rzeczy zainteresowanie tą tematyką można uznać za uzasadnione. Jedną z wielu reguł, które umożliwiają - w szerokim tego słowa znaczeniu - egzegezę tekstów prawnych, w tym przepisów z zakresu prawa procesowego cywilnego, jest metoda analogii. Metoda ta ma szczególny charakter zarówno wtedy, jeśli rozpatruje się ją w perspektywie teoretycznej, jak i wówczas, gdy bierze się pod uwagę jej zastosowanie na potrzeby dogmatyki prawa procesowego cywilnego. Za pomocą analogii są bowiem rekonstruowane normy prawne, które nie zostały w sposób wyraźny sformułowane w przepisach. W związku z tym pojawiają się wątpliwości co do samej dopuszczalności posługiwania się tą metodą na obszarze prawoznawstwa, w tym w dziedzinie prawa procesowego cywilnego. Nie ma również pełnej jasności co do tego, na czym polega uruchamiany w ramach tej metody mechanizm myślowy, który umożliwia ustalenie treści określonej normy prawnej. Mimo istnienia tego typu zastrzeżeń, analogia jest jednak raz po raz wykorzystywana przy ustalaniu treści prawa procesowego cywilnego, a zwłaszcza w orzecznictwie nie ma obiekcji, by sięgać po ten instrument przy poszukiwaniu podstaw prawnych rozstrzygnięć, które wydawane są na potrzeby postępowania cywilnego. Z kolei w nauce można spotkać opinie, że także specyfika prawa procesowego cywilnego w pewnym stopniu współkształtuje reguły posługiwania się tą metodą w ramach tej gałęzi prawa . Zamiar uporządkowania i zweryfikowania wszystkich tego rodzaju twierdzeń wpłynął na decyzję o wyborze przedmiotu tego opracowania .

W związku z tym w pracy zostanie w sposób całościowy przedstawiona problematyka stosowania analogii w prawie procesowym cywilnym. Głównym celem tych rozważań jest podjęcie próby odtworzenia i scharakteryzowania teoretycznego modelu, który nadawałby się do wykorzystania jako punkt odniesienia w procesie ustalania za pomocą tej metody treści norm prawa procesowego cywilnego. Można sądzić, że w tym tkwi podstawowy walor poznawczy rozważań nad stosowaniem analogii w tej gałęzi prawa. Ze względu na ten cel praca została więc podporządkowana wyjaśnieniu zagadnienia natury teoretycznej, które należy do problematyki metodologicznej nauk prawnych. Zagadnienie to będzie jednak rozpatrywane wyłącznie w kontekście zastosowania analogii w prawie procesowym cywilnym, co oznacza, że zadanie postawione w tej pracy ogranicza się do rozstrzygnięcia wybranej kwestii z zakresu problematyki teoretycznej szczegółowych nauk prawnych, a ściśle metodologii prawa procesowego cywilnego. Nie ma przeszkód, aby tego rodzaju problematyką zajmować się w ramach dyscypliny szczegółowej , jaką jest nauka o postępowaniu cywilnym. W pracy natomiast nie będą co do zasady rozstrzygane zagadnienia natury dogmatycznej. W związku z tym nie znajdą się w niej ustalenia co do tego, czy określone normy, które były dotychczas rekonstruowane przy użyciu analogii, stały się w jakimś sensie obowiązującymi normami prawa procesowego cywilnego. U podstaw takiej decyzji legło przeświadczenie, że rozważania z tego zakresu nie przyniosłyby żadnego przydatnego poznawczo efektu. Problematyka stosowania analogii w prawie procesowym cywilnym jest dość rozległa i złożona. Weryfikowanie, czy w sposób prawidłowy została ustalona treść każdej normy odtworzonej za pomocą tej metody, wymagałoby wnikliwych badań dogmatycznych dotyczących różnych działów tego prawa i bardzo często sprowadzałoby się jedynie do powtórzenia argumentów, które zostały już podniesione w toku dyskusji prowadzonej nad podejmowanymi w tej mierze rozstrzygnięciami. Na bazie takich rozważań nie mogłoby więc powstać żadne uporządkowane i spójne kompozycyjnie studium.

Problematyka poruszana w pracy została podzielona na pięć rozdziałów. W rozdziale pierwszym należało zająć się pojęciem prawa procesowego cywilnego, skoro praca ma dotyczyć posługiwania się metodą analogii w celu rekonstrukcji norm, które zaliczają się do tej dziedziny prawa. Rozważania podjęte w tym zakresie zmusiły do wprowadzenia istotnego ograniczenia do przedmiotu pracy. Prawo procesowe cywilne nie jest bowiem prawem na tyle jednorodnym, aby możliwe było prowadzenie nad nim w pełni ogólnych studiów, zwłaszcza gdy ma to na celu uchwycenie specyfiki zastosowań określonych metod egzegezy przepisów prawnych. W związku z tym trzeba w tym miejscu zastrzec, że w pracy uwaga została skoncentrowana na stosowaniu analogii wyłącznie w krajowym (wewnętrznym) prawie procesowym cywilnym, które reguluje postępowania cywilne toczące się przed organami sądowymi. Rozdział drugi został natomiast poświęcony charakterystyce wyodrębnionego w ten sposób działu prawa procesowego cywilnego pod kątem ewentualnego wpływu tej charakterystyki na zastosowanie analogii. W rozdziale trzecim przedstawiono ogólnoteoretyczne modele tej metody wraz z niezbędnymi odniesieniami do praktyki, jaka ukształtowała się w niektórych wybranych gałęziach prawa. Z kolei rozdział czwarty zawiera zwięzłe zestawienie reprezentatywnych przypadków, w których analogia była stosowana w prawie procesowym cywilnym, a także sytuacji, w których nie zostały stwierdzone podstawy do wykorzystania tej metody. Materiał zebrany w tym rozdziale ma bezpośrednie przełożenie na ostateczne wyniki pracy ze względu na przyjęte w niej podejście badawcze. Praca opiera się bowiem na wyjściowym założeniu, że model analogii w prawie procesowym cywilnym powinien być formowany przy uwzględnieniu tego, w jaki sposób metoda ta jest stosowana w praktyce postępowania cywilnego (podejście opisowe). Natomiast w rozdziale piątym zostały przeprowadzone właściwe rozważania, które umożliwiły rekonstrukcję i charakterystykę tego modelu. W świetle tych rozważań okazało się jednak, że realizacja postawionego celu nie jest możliwa przy wykorzystaniu wyłącznie podejścia opisowego (empirycznego). Model wnioskowania przez analogię w prawie procesowym cywilnym tworzony za pomocą metody opisowej byłby bowiem w wielu elementach niekompletny, a nierzadko pozbawiony także elementarnej spójności. W zakresie, w jakim model ten wymagał uzupełnienia lub korekty, należało więc odwołać się do podejścia normatywnego (dyrektywalnego), które abstrahując od rzeczywistości (praktyki), pozwala wyjaśnić, jaką postać model ten powinien przybrać w swym optymalnym kształcie. Ostatecznie można zatem stwierdzić, że metoda badawcza wykorzystana w pracy ma charakter mieszany, ponieważ łączy elementy opisowe oraz normatywne.