Trzciński Janusz, Bezpośrednie stosowanie Konstytucji przez sądy administracyjne

Oddawany do rąk Czytelników zbiór studiów i artykułów autorstwa Profesora Janusza Trzcińskiego, dotyczący bezpośredniego stosowania Konstytucji przez sądy administracyjne, jest z oczywistych względów niezwykle aktualny, zagadnienia zaś w nim przedstawione zawierają pewne wyjaśnienia i rzetelny komentarz. Sytuacja, jaka powstała w wyniku niedawnych wydarzeń w Trybunale Konstytucyjnym, wymaga spokojnej i pogłębionej refleksji oraz dyskusji. Dlatego dobrze się stało, że głos w tej dyskusji zabrał wybitny uczony, znawca konstytucjonalizmu oraz wieloletni sędzia mający doświadczenie orzecznicze zarówno w Trybunale Konstytucyjnym, jak i w Naczelnym Sądzie Administracyjnym. To znakomite połączenie nauki prawa konstytucyjnego i praktyki orzeczniczej gwarantuje najwyższy poziom prezentowanych poglądów oraz wszechstronne i rzetelne przedstawienie omawianej tematyki.

Zbiór otwiera artykuł zawierający przypomnienie źródeł niedawnych jeszcze koncepcji i praktyk zakazujących stosowania Konstytucji przez sądy. Dla uzasadnienia tych koncepcji i praktyk podnoszono, że jej postanowienia zawierają zbyt ogólne sformułowania, które nie mają charakteru normatywnego, lecz są jedynie deklaracjami władzy co do celów państwa.

Następny artykuł zawiera rozważania o znaczeniu Konstytucji jako ustawy zasadniczej państwa. Tu za Autorem godzi się wskazać, „że obserwowana tendencja posługiwania się Konstytucją i wzrostu jej znaczenia będzie się utrwalać (...) i że dzisiaj Konstytucja coraz częściej staje się samodzielną podstawą orzeczeń sądowych”.

W kolejnych artykułach prezentowana jest kwestia bezpośredniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji) przez sądy administracyjne. Dla kompleksowej ilustracji takiego sposobu orzekania Autor analizuje bezpośrednie stosowanie przez sądy administracyjne zasad naczelnych Konstytucji, a w szczególności art. 2 Konstytucji formułującego zasadę demokratycznego państwa prawnego. Pogłębionej analizie poddaje Profesor orzecznictwo sądów administracyjnych w sprawach dotyczących m.in. konstytucyjnej zasady proporcjonalności i autonomicznej wykładni Konstytucji.

W następnych artykułach zostały omówione prawotwórcza funkcja sądów oraz dylematy związane z interpretacją i znaczeniem art. 190 ust. 4 Konstytucji, który stanowi, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostały wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania.

Swoistym zwieńczeniem tego zbioru są rozważania dotyczące Rzeczypospolitej Polskiej jako dobra wspólnego wszystkich obywateli.

Publikacja, choć odwołuje się do przykładów z orzecznictwa sądów administracyjnych, jest przeznaczona nie tylko dla Czytelników będących sędziami tych sądów, lecz znacznie wykracza poza ten krąg odbiorców. Taka metoda orzekania przez sądy administracyjne, gdy chodzi o bezpośrednie stosowanie przepisów Konstytucji, może być dobrą inspiracją dla innych podmiotów stosujących prawo. Z licznych wypowiedzi przedstawicieli doktryny i judykatury można wprost wyprowadzić taki kierunek orzecznictwa polskich sądów w przyszłości.

Abstrahuję tu od wypowiedzi dotyczących aktualnej kondycji Trybunału Konstytucyjnego i jego niekwestionowanej pozycji w systemie organów władzy publicznej. Tych zagadnień nie dotyczy też zbiór prac Profesora Janusza Trzcińskiego.

Warto więc może na marginesie tego wprowadzenia dodatkowo wskazać, że ostatnio pojawiające się głosy o rozproszonej kontroli konstytucyjności aktów prawa są pewnym nieporozumieniem.

Nie możemy przecież w pełni zasadnie mówić o zjawisku rozproszonej kontroli konstytucyjności aktów prawa, jest to bowiem cecha charakterystyczna dla ustroju państw, w których nie ma instytucji typu sądu konstytucyjnego. W pełni zasadnie w tym zakresie wskazuje się w literaturze, że kontrola konstytucyjności prawa została ukształtowana przez prawo precedensowe, stąd podstawową jej cechą jest konkretność. Jest to model rozproszonej kontroli konstytucyjności .

Oczywiście trafnie Profesor Janusz Trzciński wskazuje na bezpośrednie stosowanie Konstytucji przez sądy, i to nie tylko przez sądy administracyjne, lecz także przez sądy powszechne i Sąd Najwyższy. Ten kierunek był i powinien być niejako naturalnym sposobem orzecznictwa sądów. Takie właśnie odniesienie konstytucyjne w orzecznictwie doskonale obrazuje w przedstawianym Czytelnikom zbiorze Profesor Janusz Trzciński. Ta metoda stosowania Konstytucji nie narusza, zdaniem Profesora, kompetencji Trybunału Konstytucyjnego i nie może być traktowana jako swoiste votum nieufności wobec orzeczeń Trybunału.

Zasadnie w tym zakresie dostrzega się w literaturze przedmiotu, że „[i]stota ochrony konstytucyjności w zastosowaniu metody konstytucyjnej polega na zapewnieniu właściwego standardu ochrony jednostki, wyłączeniu marginalizacji jej praw w dyskursie politycznoprawnym, a rola ta niekoniecznie powinna być zastrzegana jedynie dla sądu konstytucyjnego, a może być efektywnie realizowana przez władzę sądowniczą jako element rozstrzygania jednostkowego sporu prawnego” .

Przyszłość, której nie sposób przewidzieć, dopiero pokaże, czy takie odniesienia konstytucyjne w orzecznictwie sądowym będą zmierzały do zastąpienia w określonym zakresie, umocowanego w przepisach Konstytucji, swoistego monopolu Trybunału Konstytucyjnego do badania konstytucyjności prawa.

Z oczywistych względów zbiór może być przydatny nie tylko dla sędziów, doktryny i praktyków stosowania prawa, lecz także jako znakomity materiał dydaktyczny. Można zakładać, że krąg zainteresowanych Czytelników będzie szeroki szczególnie w środowisku akademickim, i to nie tylko wśród osób zajmujących się naukowo zagadnieniami prawa konstytucyjnego. Kwestie podjęte w pracy są obecnie niezwykle aktualne i mogą okazać się istotne również np. w zakresie tworzenia i stosowania prawa.

prof. Roman Hauser

Warszawa, czerwiec 2023 r.