Nowosad Aleksandra, Bójka i pobicie

Przedmiotem opracowania jest problematyka odpowiedzialności karnej za udział w bójce lub pobiciu w prawie polskim. Przestępstwo to było już tematem monografii . Prace te powstały jednak na gruncie poprzednich kodyfikacji, gdy znamiona przestępstwa różniły się znacznie od obecnych (kodeks karny z 1932 r.) bądź przedstawiają głównie aspekty kryminologiczne i empiryczne czy też procesowe .

Wydaje się, że przestępstwo udziału w bójce lub pobiciu wymaga gruntownego opracowania w doktrynie. W latach 2006–2010 za udział w bójce lub pobiciu skazywano rocznie od około 11 tys. do prawie 14 tys. osób , co obrazuje skalę popełnianych przestępstw. Ponadto obecnie, w okresie gdy dość gwałtownie rozwija się zjawisko chuligaństwa stadionowego w Polsce , a także gdy za pomocą nowoczesnych środków komunikacji masowej (np. telefonów komórkowych lub Internetu) możliwe jest niezwykle szybkie zebranie dużej liczby osób w celu zbiorowego popełniania przestępstw, co obserwujemy w wielu krajach, problematyka pociągnięcia do odpowiedzialności karnej jednostki za czyny zabronione popełnione w grupie, w sytuacji typowych dla takich zajść trudności dowodowych, a także potrzeby przeciwdziałania niebezpieczeństwu związanemu z zajściami grupowymi staje się szczególnie aktualna, zwłaszcza w kontekście wysuwanych czasem zastrzeżeń wobec tego „reliktu odpowiedzialności zbiorowej” , jak nazywane jest przestępstwo określone w art. 158 i 159 k.k.

Celem badań podjętych w tej pracy jest ukazanie kształtowania się konstrukcji bójki i pobicia, dokonanie analizy aktualnej budowy przestępstwa wraz z konfrontacją tej konstrukcji ze współczesnymi zasadami odpowiedzialności karnej, a także udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy taka struktura jest potrzebna współczesnemu prawu karnemu. Wstępnie można sformułować tezę o celowości konstrukcji odpowiedzialności za udział w bójce lub pobiciu jako stanowiącej przestępstwo odrębne. Dopiero jednak analiza różnych aspektów tego problemu według przyjętego planu pracy pozwoli potwierdzić lub wykluczyć trafność tej tezy.

W pracy została zastosowana głównie metoda analizy aktów prawnych, orzecznictwa sądowego i literatury prawniczej, przy wykorzystaniu, w ograniczonym zakresie, wykładni historycznej i prawnoporównawczej.

Rozdział I zawiera uwagi ogólne dotyczące opisywanego przestępstwa, krótki rys historyczny, zarys współczesnych modeli odpowiedzialności za udział w bójce lub pobiciu, problem elementów odpowiedzialności zbiorowej w konstrukcji przestępstwa oraz ratio legis przepisu. Następnie przedstawiona jest analiza pojęć „bójka” i „pobicie” w znaczeniu potocznym, leksykalnym, jak również nadanym im przez doktrynę i orzecznictwo, ze wskazaniem na różnice między tymi znaczeniami, ich genezę i z rozstrzygnięciem o pierwszeństwie znaczenia tych pojęć w języku prawniczym.

Zasadnicze znaczenie dla przedmiotu opracowania mają rozdziały II, III i IV zawierające szczegółową analizę znamion przestępstwa udziału w bójce lub pobiciu w kodeksie karnym z 1997 r. Zostały podzielone na podrozdziały przedstawiające problematykę poszczególnych rodzajów znamion ujętych w tradycyjnym czwórpodziale, ze względu na przejrzystość tej klasyfikacji. W rozdziale II został opisany typ podstawowy przestępstwa określony w art. 158 § 1 k.k., w rozdziale III – typy kwalifikowane przez następstwo z art. 158 § 2 i 3 k.k., w rozdziale IV zaś – typ kwalifikowany przez okoliczności, za jaki uważam czyn zabroniony z art. 159 k.k. Analizując typy zmodyfikowane, uwzględniono tylko te aspekty, które wykazują różnice w stosunku do typu podstawowego, w pozostałym zakresie aktualność zachowują uwagi zawarte w rozdziale II.

W rozdziale V została przedstawiona problematyka form stadialnych i zjawiskowych przestępstwa, z uwzględnieniem specyfiki, jaką wykazuje ono w tym zakresie jako przestępstwo narażenia dobra prawnego na niebezpieczeństwo (co powoduje pewne trudności przy określeniu postaci stadialnych) oraz przestępstwo, w którym bardzo szeroko ujęte jest znamię udziału w bójce lub pobiciu, co z kolei wpływa na możliwość zakwalifikowania zachowań odpowiadających podżeganiu lub pomocnictwu jako sprawstwa występku.

Rozdział VI zawiera analizę okoliczności wyłączających odpowiedzialność za udział w bójce lub pobiciu, przy czym najwięcej miejsca poświęcono często poruszanej w doktrynie i orzecznictwie kwestii dopuszczalności wystąpienia w przestępstwie bójki obrony koniecznej, rozważając nadto możliwość zastosowania tu innych kontratypów. W tej części opracowania została pominięta analiza okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną o charakterze podmiotowym, gdyż omawiane przestępstwo nie wykazuje w tym zakresie specyfiki (można jedynie zaznaczyć, że czyn udziału w bójce lub pobiciu nie znajduje się w katalogu przestępstw z art. 10 § 2 k.k., przewidującego odpowiedzialność karną nieletniego) .

Przedmiotem rozdziału VII jest problem zbiegu przepisów i przestępstw. Analizie została poddana możliwość pozostawania przepisów art. 158 § 1–3 i art. 159 k.k. w zbiegu z przepisami poszczególnych rozdziałów kodeksu karnego oraz najczęściej występujące w orzecznictwie zbiegi przestępstw.

W rozdziale VIII zaprezentowano problematykę ustawowego wymiaru kary za przestępstwa z art. 158 § 1–3 i art. 159 k.k. oraz innych środków, które mogą znaleźć w tych sprawach zastosowanie. Na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości przedstawiono także strukturę kar orzekanych wobec sprawców tych przestępstw, uzupełniając je graficznie.

Całość rozważań zamykają wnioski końcowe.