Araszkiewicz Michał i in., Dyskrecjonalność w prawie

Książka, którą oddajemy do rąk czytelników stanowi dorobek XVIII Zjazdu Katedr Teorii i Filozofii Prawa. Zjazd odbył się w dniach 22–24 września 2008 roku w Miedzeszynie k. Warszawy, a jego organizatorem była Katedra Filozofii Prawa i Nauki o Państwie Uniwersytetu Warszawskiego. Dla organizatorów było to niezwykłe wydarzenie, gdyż poprzedni zjazd katedr organizowany w Warszawie miał miejsce dokładnie 25 lat wcześniej, w całkiem odmiennych okolicznościach. Ponadto w 2008 roku Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego obchodził dwusetlecie swojego powstania. Przyjęcie zaproszenia do udziału w zjeździe katedr przez ponad stu pięćdziesięciu teoretyków i filozofów prawa z całej Polski, a także sędziów Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Trybunału Konstytucyjnego organizatorzy odebrali jako sposób uczczenia niezwykłej rocznicy.

Zagadnienie dyskrecjonalności należy od wieków do kanonów dyskusji o prawie. W XX wieku stało się przedmiotem szczegółowych rozważań w teorii i w filozofii prawa przede wszystkim za sprawą sporu między Herbertem Hartem i Ronaldem Dworkinem o sędziowskie stosowanie prawa i o pozytywizm prawniczy. Zainteresowanie problemem nie przeminęło jednak wraz z wymianą prac polemicznych. Można często spotkać przekonanie, że „dyskrecjonalizm” w procesie stosowania prawa jest jedną z cech współczesnego prawa, albo, że twierdzenia o potrzebie zapewnienia sądom możliwie szerokiej władzy dyskrecjonalnej, to jeden z nurtów współczesnej myśli prawniczej. Nie ma więc wątpliwości, że różne przejawy swobody decyzyjnej, luzu decyzyjnego, albo używając bardziej popularnego współcześnie terminu – aktywizmu sędziowskiego w pełni zasługują na uwagę i szczegółowe rozważenie.

Wiele wątków sporów o dyskrecjonalność w prawie było już wcześniej dobrze znanych polskiej teorii i filozofii prawa. Ukazały się dwie znakomite monografie i spora kolekcja artykułów i innych prac. Wypowiadali się w tej sprawie również sędziowie, a także przedstawiciele szczegółowych dziedzin nauk prawnych. Gwoli historycznej ścisłości odnotujmy też, że w ostatnich latach problematyka aktywizmu sędziowskiego była też ulubionym motywem przewodnim wystąpień części polityków i dziennikarzy, dostrzegających w orzeczeniach sędziów – zwłaszcza Trybunału Konstytucyjnego – wykładnię rozszerzającą, której następstwem miałby być rzekomy imposybilizm prawny władzy wykonawczej i ustawodawczej.

Zapraszając na zjazd katedr wyrażaliśmy przekonanie, że o zakresie i o zasadności swobodnej decyzji organu władzy publicznej należy mówić w szerokim kontekście: w odniesieniu do sądowego oraz administracyjnego stosowania prawa, a także – w innym sensie – procesu tworzenia prawa. Tak sformułowana koncepcja dyskrecjonalności pozwala rzucić nowe światło na nasze stanowiska wobec istoty prawa, sposobów jego wykładni i stosowania oraz na urzeczywistnienie zasady demokratycznego państwa prawnego.

Podstawowym problemem zasługującym na refleksję jest zakres dyskrecjonalnej władzy sędziów (sądów powszechnych, sądów administracyjnych i trybunałów). Zastanawiamy się, czy modele związanej, swobodnej i praworządnej decyzji sędziowskiej w sposób adekwatny opisują i projektują proces sądowego stosowania prawa? Powraca też pytanie, jak zbudować równowagę między dynamiczną wykładnią prawa i decyzją sądową opartą na zasadach i wartościach demokratycznego państwa prawnego z jednej strony, a pewnością i przewidywalnością prawa oraz bezpieczeństwem prawnym adresatów prawa z drugiej strony. Na ile sędziowie upoważnieni są do sięgania po racje polityczne, a na ile owe racje sami formułują. Nikogo przy tym już nie dziwi postulat ważenia zasad, wartości i interesów w procesie sądowego stosowania prawa, jednak w polskiej literaturze prawniczej nie ma zgody co do kwestii, czy biorąc poważnie zakres dyskrecjonalnej władzy sędziego można sformułować jeden model stosowania prawa, czy są to różne modele o węższym zastosowaniu? Jak obraz sądowego stosowania prawa zmienia się gdy uwzględnimy argumentacyjny aspekt decyzji sędziowskiej i komunikacyjny charakter prawa. Czy wreszcie pozytywizm prawniczy, który niegdyś silnie oddziaływał na polską naukę prawa, pełni dzisiaj odmienne funkcje?

Problem dyskrecjonalnej władzy organu stosującego prawo pojawia się również w procesie pozasądowego stosowania prawa. W szczególności uwagę naszą skupiają rola i dopuszczalny oraz pożądany zakres uznania administracyjnego. Traktujemy formalizm prawa jako niebudzące wątpliwości założenie i jako zasadę w administracji, a także jako obserwowane doświadczenie praktyki stosowania prawa. Niekiedy wszak ów formalizm czyni się przedmiotem krytyki. Czy więc organy administracji publicznej są uprawnione do działania bardziej swobodnego niż wynikałoby z treści przepisów? Jakie mogą być prawne i polityczne przesłanki decyzji interpretacyjnych, walidacyjnych, dowodowych i finalnych w procesie pozasądowego stosowania prawa? Jak pogodzić instrumentalną funkcję prawa i zasadę legalizmu w administracji?

Refleksje nad procesami stosowania prawa sugerują także zadanie ważnych pytań odnoszących się do tworzenia prawa. Tradycyjna teoria suwerenności wewnętrznej zakładała nieograniczone prawo prawodawcy do realizacji własnej woli. Niekiedy wprawdzie przyjmowano, że wola prawodawcy musi spełniać określone wymogi treściowe i granicę swobody prawodawcy wyznaczała wówczas idea sprawiedliwości, ale nie znajdowało to wyrazu w gwarancjach materialnych. Współcześnie przyjmuje się, że granice swobody ustawodawcy wytyczają standardy konstytucyjne oraz ratyfikowane akty prawa międzynarodowego – w szczególności, uznawane przez społeczność międzynarodową prawa człowieka i obywatela. Czy w związku z tym stare modele tworzenia prawa nadal mogą skutecznie pełnić swoją rolę w społeczeństwach otwartych i poddanych procesom globalizacji, społeczeństwach wiedzy i masowej komunikacji? Takie pytania przeplatają się ze szczegółowymi kwestiami, na przykład o przyczyny niewykonywania wyroków Trybunału Konstytucyjnego przez władzę ustawodawczą.

Objęcie tak różnorodnych zagadnień jasnym planem całego przedsięwzięcia stanowiło wyzwanie. Różnym obliczom dyskrecjonalności prawa z trakcie obrad Zjazdu poświęcono cztery odrębne sesje plenarne:

Z kolei celem obrad w grupach roboczych była przede wszystkim dyskusja nad zaprezentowanymi komunikatami. Z natury rzeczy bardziej sygnalizują one problemy badawcze, którymi zajmowali się młodzi pracownicy naukowi, niż stanowią rozwiniętą prezentację ich dorobku badawczego. Były one przedstawione w czterech grupach tematycznych:

W niniejszej pracy zaprezentowane zostały wszystkie nadesłane prace, choć w niektórych przypadkach zmuszeni byliśmy dokonać w nich skrótów redakcyjnych, gdyż przekraczały wcześniej uzgodnioną liczbę dwunastu stron. Podyktowane to było ograniczeniami edytorskimi, a także możliwościami finansowymi organizatorów.

Pozwalamy sobie odnotować, że oprócz prezentacji i dyskusji naukowych w trakcie zjazdu miały miejsce dwa ważne wydarzenia. Pierwszym było uczczenie 65. rocznicy urodzin i czterdziestolecia pracy naukowej prof. dr hab. Piotra Winczorka. Uczestnicy zjazdu wręczyli Jubilatowi szablę z wyrytym na klindze przesłaniem: „Legum servi sumus ut liberi esse possimus” oraz dedykacją: „Obrońcy Konstytucji Profesorowi Piotrowi Winczorkowi. 22 września 2008 r.”. Drugim wydarzeniem było walne zgromadzenie członków Sekcji Polskiej Międzynarodowego Stowarzyszenia Filozofii Prawa i Filozofii Społecznej (IVR). Członkowie stowarzyszenia podsumowali poprzedni, dwuletni okres działalności stowarzyszenia, wybrali członków władz na kolejną kadencję i wyznaczyli nowe zadania dla stowarzyszenia.

Fakt, że nasze zaproszenie spotkało się z tak znaczącym odzewem uczestników był dla organizatorów zjazdu źródłem szczerej i wielkiej satysfakcji. Wspominając trzy dni spotkań chcielibyśmy tą drogą złożyć najserdeczniejsze podziękowania osobom oraz instytucjom, które udzieliły nam pomocy w przygotowaniu i przeprowadzeniu zjazdu. Przede wszystkim takie wsparcie uzyskaliśmy od władz Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, kierowanego przez prof. dr. hab. Krzysztofa Rączkę, a także Fundacji Uniwersytetu Warszawskiego oraz Stowarzyszenia Absolwentów Uniwersytetu Warszawskiego.

Prace zjazdu nie mogłyby się toczyć tak owocnie i z takim rozmachem, gdyby nie szczególne zaangażowanie Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego – profesora dr. hab. Janusza Trzcińskiego i towarzyszące temu wsparcie organizacyjne i finansowe NSA oraz pomoc organizacyjna Trybunału Konstytucyjnego i Kancelarii Senatu RP.

Wiesław Staśkiewicz, Tomasz Stawecki