Mozgawa-Saj Marta, Ekstradycja w polskim postępowaniu karnym

Tematem pracy jest ekstradycja w polskim postępowaniu karnym. Jest to instytucja o długiej tradycji stosowania, która umożliwia walkę z przestępczością pomimo ograniczenia jurysdykcji organów wymiaru sprawiedliwości poszczególnych państw. Ma również na celu zapewnienie fizycznej obecności osoby ściganej w miejscu i czasie, w którym ma toczyć się postępowanie lub ma być wykonana kara. Pomimo że jest to instytucja niedoskonała, sformalizowana, w której duże znaczenie odgrywa czynnik polityczny, to nie da się jej skutecznie zastąpić innymi formami współpracy międzynarodowej.

Wybór tematu podyktowany był przede wszystkim tym, że zagadnienie ekstradycji jako instytucji prawa wewnętrznego nie doczekało się dotychczas kompleksowego opracowania. Chociaż ekstradycja była przedmiotem wielu opracowań, monografii czy artykułów, to zainteresowanie przedstawicieli doktryny koncentrowało się przede wszystkim na aspekcie międzynarodowym. Zazwyczaj pomijane były regulacje prawa wewnętrznego. Brak jest zatem aktualnego opracowania, w którym wykorzystuje się dostępny w omawianym zakresie dorobek doktryny i orzecznictwa.

Praca ta jest więc pierwszą, w której przedstawiono instytucję ekstradycji w ujęciu szeroko rozumianego prawa karnego, ze szczególnym jednak uwzględnieniem regulacji procesowych. Przeanalizowano w niej kwestie zarówno karno-materialne, jak i proceduralne, analizując w tym celu zagadnienia związane ze stosowaniem ekstradycji na podstawie przepisów ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.), ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) oraz rozporządzeń, takich jak rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 września 2014 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz. U. poz. 1218 z późn. zm.), a także rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1657).

Celem pracy jest przeanalizowanie obowiązującego modelu ekstradycji, zwłaszcza w ujęciu jego procesowych rozwiązań. Jako zasadnicze jawią się pytania, czy unormowania w zakresie instytucji ekstradycji zostały skonstruowane prawidłowo, a także czy wszelkie aspekty tej instytucji są właściwie interpretowane w praktyce. Tym ostatnim zamierzeniom służyły badania praktyki stosowania ekstradycji i próba oceny skuteczności tej formy współpracy międzynarodowej. Tezą badawczą było założenie, że ekstradycja jest wciąż potrzebna, natomiast otwartą kwestią pozostaje pytanie, czy zakres uregulowań w tej materii jest prawidłowy i wystarczający.

Tytułowe zagadnienie zostało przedstawione w aspekcie historycznym, normatywnym, dogmatycznym i praktycznym. Zrezygnowano z warstwy komparatystycznej, gdyż wprawdzie praca zyskałaby na wartości w swej warstwie informacyjnej, lecz siłą rzeczy wzrosłaby – i tak duża – jej objętość. Stosownie do powyższych założeń przy prezentacji tematu posłużono się metodą historyczną, dogmatyczną, analizą tekstów prawnych, analizą rozstrzygnięć Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, analizą statystyczną i badaniami empirycznymi obejmującymi akta prokuratorskie i sądowe dotyczące ekstradycji.

Prezentowana praca składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów oraz wniosków. Pięć pierwszych rozdziałów ma charakter dogmatyczny, natomiast w rozdziale szóstym przedstawione zostały wyniki badań empirycznych.

Rozdział I jest poświęcony historii wydawania sprawców przestępstw. Aspekt ten nie był dotychczas przedmiotem wnikliwych opracowań. Omówiono w nim również kwestie dotyczące etymologii terminu „ekstradycja” oraz zaprezentowano jego definicję i istotę. Wskazano, że jest to akt państwa o charakterze politycznym, polegający na przekazaniu podejrzanego lub skazanego, który znajduje się na obszarze zwierzchnictwa terytorialnego tegoż państwa, za przestępstwo lub przestępstwa popełnione na obszarze państwa żądającego wydania, które posiada jurysdykcję karną do ścigania i ukarania osoby ekstradowanej.

Rozdział II poświęcono substytutom ekstradycji, których wykształcenie jest normalnym następstwem spowodowanym nieudolnością systemu ekstradycyjnego. Omówiono prawne i pozaprawne substytuty ekstradycji. Do pierwszej grupy zaliczono wydalenie cudzoziemca, przejęcie i przekazanie ścigania, w tym przekazanie policyjne, dostarczenie osoby Międzynarodowemu Trybunałowi Karnemu, przyjmowanie i przekazywanie skazanych pomiędzy państwami w celu wykonania wyroku oraz europejski nakaz aresztowania. Jako pozaprawne wskazano natomiast porwanie, groźbę i szantaż. Scharakteryzowano poszczególne instytucje, jednocześnie wskazując na elementy odróżniające je od ekstradycji. Szczególnego podkreślenia wymaga aspekt związany z odrębnością ekstradycji i ENA. Te dwie instytucje są uważane jako całkowicie odmienne formy współpracy międzynarodowej, co powoduje, że ENA pozostaje poza obszarem szerszych zainteresowań.

W rozdziale III zaprezentowano podstawy prawne ekstradycji takie jak umowy międzynarodowe i ustawodawstwo wewnętrzne. Przeanalizowano wszystkie umowy ekstradycyjne, jakimi jest związana Rzeczpospolita Polska. Celem tej analizy było stworzenie uniwersalnego modelu umowy ekstradycyjnej. W ustawodawstwie wewnętrznym instytucję ekstradycji reglamentuje ustawa zasadnicza, kodeks postępowania karnego, rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, a także rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych. Przeanalizowano także rozstrzygnięcia przewidziane w kodeksie karnym, który co prawda nie reguluje wprost ekstradycji, jednakże zawiera rozwiązania istotne dla jej stosowania.

Przedmiotem rozdziału IV jest postępowanie dotyczące ekstradycji czynnej, która jest określana jako żądanie wydania skierowane do państwa, w którym znajduje się osoba ścigana. Ekstradycja czynna rozpoczyna się z momentem wystąpienia przez polski organ procesowy do państwa obcego z wnioskiem o ekstradycję. Wniosek taki może przybrać postać wniosku o wydanie osoby, przeciwko której wszczęto postępowanie karne, o wydanie osoby w celu przeprowadzenia postępowania sądowego lub o wydanie osoby w celu wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności. Może on dotyczyć także kwestii wyrażenia zgody na przewóz przez terytorium innego państwa osoby wydanej przez państwo trzecie oraz wydania z terytorium państwa obcego dowodów rzeczowych lub przedmiotów uzyskanych w wyniku przestępstwa przez podlegającego wydaniu sprawcę.

W rozdziale V omówiono postępowanie dotyczące ekstradycji biernej, która jest inicjowana przez organy obcego państwa występujące z żądaniem wydania osoby ściganej w celu przeprowadzenia postępowania karnego lub wykonania orzeczonej kary. Jej celem jest rozstrzygnięcie o prawnej dopuszczalności wydania, a zatem stwierdzenie, czy nie zachodzą negatywne przesłanki ekstradycji przy jednoczesnym spełnieniu jej pozytywnych warunków.

W ostatnim rozdziale – VI – zaprezentowano wyniki przeprowadzonych badań empirycznych obejmujących analizę akt prokuratorskich i sądowych za lata 2005–2008 z terenu całej Polski (tj. z jedenastu apelacji). Badania były przeprowadzone w 2010 r. w ramach prac Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości. Obejmowały postępowanie ekstradycyjne zarówno czynne, jak i bierne. Ogółem przeanalizowano 279 akt (sądowych i prokuratorskich), z czego 80 dotyczyło ekstradycji biernej, zaś 199 ekstradycji czynnej. Badania empiryczne pozwoliły przede wszystkim na ocenę funkcjonowania ekstradycji w praktyce.

Rozważania kończą wnioski, w których oceniono stosowanie instytucji ekstradycji w praktyce, a także przedstawiono uwagi de lege lata oraz de lege ferenda.

Monografia ta stanowi uaktualnioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej przeze mnie na Wydziale Prawa i Administracji UMCS w Lublinie w maju 2014 r. Pragnę podziękować tym wszystkim osobom, które przyczyniły się do jej powstania. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do Promotora niniejszej pracy prof. dr hab. Katarzyny Dudki. Dziękuję również moim Recenzentom – Pani prof. UAM dr hab. Hannie Paluszkiewicz i Panu prof. dr. hab. Ryszardowi A. Stefańskiemu za ich cenne uwagi, które przyczyniły się do wyeliminowana usterek pracy i podniesienia jej poziomu merytorycznego. Dziękuję również Panu prof. dr hab. Andrzejowi Siemaszce – Dyrektorowi Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości – za umożliwienie przeprowadzenia w Instytucie zaprezentowanych w pracy badań empirycznych.