Węgrzynowski Łukasz, Ekwiwalentność świadczeń w umowie wzajemnej

W niniejszej pracy chciałbym przedstawić analizę ekwiwalentności świadczeń w umowie wzajemnej. Zagadnienie to wydaje się niezmiernie ciekawe przynajmniej z kilku względów. Przede wszystkim, pozwala przybliżyć istotę umów wzajemnych, podstawowego instrumentu prawnego umożliwiającego wymianę dóbr w gospodarce rynkowej, warunkującego przez to rozwój ekonomiczny i postęp cywilizacyjny. Znaczenie umowy wzajemnej dla obrotu gospodarczego stawia to pojęcie dość wysoko w hierarchii podstawowych pojęć współczesnej cywilistyki. Jednocześnie wskazuje na powiązanie konstrukcji prawnej z zależnościami występującymi na płaszczyźnie społeczno-gospodarczej, które muszą być dostrzegane w ramach analizy prawnej.

Trzeba podkreślić, że bliższe przyjrzenie się umowie wzajemnej zmusza również do zajęcia się innymi interesującymi problemami, zwłaszcza kwalifikacją prawną umów oraz odpłatnością czynności prawnych. Chodzi o wskazanie celów i narzędzi prawnych możliwych do wykorzystania w ramach kwalifikacji prawnej umów, jak też wyjaśnienie powiązania umowy wzajemnej z odpłatnością. Oba zagadnienia ściśle łączą się ze wzajemnością, przez co pomijanie ich w dyskusji dotyczącej kształtu umowy wzajemnej nie wydaje się uzasadnione, gdyż oznacza to pozostawienie wzajemności w teoretycznoprawnej próżni. Jednak jeszcze bardziej istotne jest uwzględnienie - w ramach dyskusji dotyczącej wzajemności umów - problematyki świadczenia w prawie cywilnym oraz impulsów płynących z poszczególnych typów umów. To pierwsze jest naturalną konsekwencją przyjętego przez ustawodawcę kształtu umowy wzajemnej, a więc umowy przewidującej jakąś więź świadczeń. Tym samym świadczenie staje się elementem w istotnym stopniu wyznaczającym kształt wzajemności umów. Następnie trzeba podkreślić, że dotychczasowa dyskusja dotycząca umowy wzajemnej w zbyt małym stopniu uwzględniała problematykę poszczególnych umów typowych. Z jednej strony nie wyjaśniono, jaka jest zależność między umową wzajemną a umową typową, np. umową sprzedaży, tymczasem jasne wydaje się, że są to dwa różne pojęcia. Jednocześnie w ramach poszukiwania kształtu umowy wzajemnej nie sięgnięto dotąd do wniosków płynących z analizy poszczególnych typów umów, zwłaszcza umów nazwanych. Z przytoczonych wyżej względów taka sytuacja nie jest uzasadniona, gdyż rodzi poczucie oderwania umowy wzajemnej od umów typowych, gdy tymczasem oba pojęcia powinny się uzupełniać. Skutkuje to również dysharmonią między obudową teoretycznoprawną umowy wzajemnej a obudową poszczególnych umów typowych. Wszystkie te zjawiska są niepożądane z perspektywy umowy wzajemnej, stąd też analiza wzajemności w niniejszej pracy zostanie przeprowadzona ze szczególnym uwzględnieniem niektórych umów typowych, których charakter prawny wywołuje największe wątpliwości w doktrynie i orzecznictwie.

Przedstawione zagadnienia wyznaczają kolejne płaszczyzny analizy umowy wzajemnej, mającej prowadzić do wyjaśnienia zależności między wzajemnością świadczeń a ich ekwiwalentnością. Związek między tymi pojęciami niewątpliwie istnieje, jednak nie zostało precyzyjnie wyjaśnione, na czym on polega. Należy podkreślić, że brak szczegółowej analizy tego zagadnienia negatywnie oddziałuje na umowę wzajemną. Z jednej strony, rodzi niejasność co do kształtu wzajemności i obudowy teoretycznoprawnej sprzężonej z tym pojęciem. Jednocześnie, nie dostrzega się wszystkich konsekwencji wzajemności świadczeń w procesie stosowania prawa, co może skutkować nietrafnością rozstrzygnięć w sprawach, w których pojawia się umowa wzajemna.

Czynnikiem uzasadniającym bliższe przyjrzenie się umowie wzajemnej jest również to, że problematyka ta nie doczekała się szerszego przedstawienia w doktrynie polskiego prawa cywilnego. Wprawdzie zostały opublikowane dwie znakomite monografie autorstwa A. Kleina: Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego oraz Ustawowe prawo odstąpienia od umowy wzajemnej, jak też równie interesująca monografia Prawo powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia w zobowiązaniach wynikających z umów wzajemnych, której autorem jest S. Grobel, trzeba jednak podkreślić, że autorzy koncentrują się na wybranych instrumentach prawnych, które są sprzężone z umową wzajemną, przez co mniej intensywnie omawiają istotę wzajemności. Ponadto, najmłodsza z tych prac została opublikowana prawie dwadzieścia lat temu, przez co pożądane wydaje się spojrzenie na wzajemność umowy z perspektywy bardziej współczesnej, uwzględniającej zwłaszcza analizę orzecznictwa sądowego funkcjonującego w realiach gospodarki rynkowej.

Całość pracy została podzielona na sześć rozdziałów. Pierwsze dwa mają na celu przedstawienie problematyki umowy wzajemnej z perspektywy historycznej, porównawczej oraz omówienie koncepcji rekonstrukcji wzajemności pojawiających się w polskiej doktrynie i orzecznictwie. Szczegółowość rozważań uzasadnia wspomniany już brak innych opracowań dotyczących umowy wzajemnej, co powoduje, że wokół tego pojęcia narosło wiele niejasności, które warto uwypuklić i rozwiązać. Następnie zostanie przedstawiona koncepcja umowy wzajemnej, uwzględniająca znaczenie tego pojęcia dla stosowania prawa, w tym w szczególności dla kwalifikacji prawnej umów, stosunek wzajemności do poszczególnych typów umów oraz zależność między umową wzajemną a świadczeniem i odpłatnością. Wreszcie, zostanie przedstawiony sposób rozumienia ekwiwalentności świadczeń w umowie wzajemnej, pozwalający uchwycić zależność między wzajemnością a ekwiwalentnością i prawne konsekwencje takiej zależności. W ostatnim rozdziale przyjęta koncepcja zostanie omówiona przez pryzmat wybranych typów umów, a więc umowy przedwstępnej, pożyczki, spółki cywilnej oraz umowy ubezpieczenia. W ramach wcześniejszych rozważań zostanie również przedstawiony pogląd dotyczący wzajemnego charakteru umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, lokaty bankowej, umowy rozwiązującej oraz poręczenia.

***

Niniejsza publikacja stanowi zmodyfikowaną wersję pracy doktorskiej złożonej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W tym miejscu pragnąłbym szczególnie podziękować promotorowi przewodu doktorskiego, Panu Profesorowi Krzysztofowi Pietrzykowskiemu, którego wieloletnia pomoc umożliwiła mi napisanie pracy i w istotnym stopniu wpłynęła na jej ostateczny kształt. Za okazaną pomoc i życzliwość podziękować recenzentom Panu Profesorowi Adamowi Brzozowskiemu oraz Panu Profesorowi Leszkowi Ogiegło, jak również Panu Profesorowi Tadeuszowi Erecińskiemu, Panu Sędziemu Jackowi Gudowskiemu, Pani Doktor Beacie Janiszewskiej, Panu Sędziemu Marianowi Koconowi, Pani Profesor Elżbiecie Skowrońskiej-Bocian, Panu Profesorowi Kazimierzowi Zawadzie, a także wielu innym osobom, których nie sposób tu wymienić, a którym również jestem wdzięczny.

Praca nie mogłaby powstać bez moich bliskich, którzy wspierali mnie w trudnych chwilach oraz wykazywali wiele cierpliwości i zrozumienia dla realizowania przeze mnie mojej pasji. Codzienny trud wspomagania mnie ponosi moja Żona oraz moja Mama, a także Jola i Henryk - dziękuję Wam za wszystko.