Błaszczak Łukasz, Fikcja prawna w prawie procesowym cywilnym

Prezentowana monografia poświęcona jest konstrukcji fikcji prawnej występującej w prawie procesowym cywilnym. Zajęcie się przedmiotowym zagadnieniem uznałem za niezwykle interesujące nie tylko pod kątem teoretycznym, ale przede wszystkim praktycznym. Konieczność przybliżenia problematyki fikcji prawnej uzasadniona jest co najmniej dwoma względami: po pierwsze, w polskiej literaturze nikt jeszcze nie zgłębił tego zagadnienia w szerszym monograficznym zakresie na gruncie prawa procesowego cywilnego. Jedynym opracowaniem, tyle że w doktrynie obcej, obejmującym zastosowanie fikcji prawnej w prawie procesowym cywilnym jest praca o charakterze monograficznym autorstwa wybitnego niemieckiego procesualisty Oskara von Bülowa (O. Bülow, Civilprozessualische Fiktionen und Wahrheiten, AcP 1879/1). Jest to jedyna praca, która analizuje fikcję prawną, osadzając ją w kwestiach procesowych. Poza nią inne opracowania mają już charakter w dużej mierze abstrakcyjny, analizują pewne wycinki fikcji prawnej. W polskiej literaturze odnotować można pracę autorstwa Andrzeja Mycielskiego (A. Mycielski, Fikcjonalizm w prawie i nauce prawa [w:] Ogólna nauka o prawie. Studia, t. 2, red. B. Wróblewski, Wilno 1938), która w dużej mierze odnosi się do fikcji występującej w prawie rzymskim, zestawiając ją także z instytucją domniemań prawnych. Nie jest to jednak opracowanie poświęcone bezpośrednio analizie fikcji na tle ustawy procesowej. Z tych też względów zrodziła się potrzeba podjęcia tematu fikcji prawnej, ale w perspektywie prawa procesowego cywilnego. Można mieć nadzieję, że praca ta wypełni przynajmniej częściowo istniejącą w tym zakresie lukę i – co ważniejsze – pozwoli podjąć dyskusję na temat znaczenia i roli fikcji w postępowaniu cywilnym.

Po drugie, przygotowanie monografii na temat fikcji prawnej przekłada się w sposób bezpośredni na praktykę sądowego stosowania prawa. Rozważania zawarte w niniejszej pracy stanowią bowiem próbę analizy istoty fikcji prawnej i jej roli nie tylko na gruncie postępowania cywilnego, lecz także w odniesieniu do innych gałęzi prawa. Do tej pory doktryna procesowa (procesualiści cywilni) w głównej mierze zajmowała się problematyką domniemań prawnych, pozostawiając na uboczu kwestię samej fikcji prawnej. W pewnym sensie jest to błąd, ponieważ już niejako ad hoc można stwierdzić, że fikcja wykazuje znaczną użyteczność w prawie procesowym cywilnym i jest konstrukcją również w ten sam sposób ocenianą na tle innych gałęzi prawa. Za przykład mogą tu uchodzić chociażby prawo pracy, prawo cywilne czy prawo karne. Wzbogacenie teorii prawa o charakterystykę fikcji prawnej, potraktowanej jako element dostrzegany w konstruowaniu licznych przepisów oraz służący za podstawę niektórych koncepcji teoretycznych, powoduje, że zagadnienie to staje się inspiracją dla nauki prawa (w tym, co nas najbardziej interesuje, prawa procesowego cywilnego). Aspekt teoretyczny jest w tym wypadku niezwykle ważny. Jednak to praktyka pokazuje, że fikcja prawna jawi się jako narzędzie pomocne i celowe, o czym świadczy zresztą bogate w tym zakresie orzecznictwo. Oznacza to, że podjęcie tego tematu, który w istocie jest dość trudny, okazuje się w pełni uzasadnione. I to jest druga przyczyna, dla której zdecydowałem się podjąć trud przygotowania niniejszej monografii.

Fikcja prawna może być rozpatrywana na różnych poziomach: a) ontologicznym (lub transcendentalnym), gdzie traktuje się fikcję jako coś, co nie tyle prawu się zdarza, ale jako element, w którym prawo zostaje uwikłane; b) aksjologicznym, gdzie fikcja staje się instrumentem zapewniającym realizację naczelnych wartości występujących w obszarze prawa; c) ontycznym – tu fikcja nie jest już czymś, co dotyczy „prawa w ogóle”, ale cechuje tylko niektóre konstrukcje prawne; i wreszcie d) epistemologicznym – tu zaś wykorzystywane są pewne kontrfaktyczne założenia dotyczące zarówno poznania prawa, jak i innych supozycji. W ramach przygotowanego opracowania staram się nawiązać do poszczególnych ujęć fikcji, jednakże nie jest to celem samym w sobie. Jeżeli nie udało mi się nawiązać do wszystkich ujęć, to czyniłem to głównie z myślą – raz – żeby nie zanudzić Czytelnika przeróżnymi rozważaniami mniej lub bardziej nieistotnymi; a dwa – że głównym celem przeprowadzonej analizy było mimo wszystko osadzenie konstrukcji fikcji w płaszczyźnie prawa procesowego cywilnego, stąd też świadoma lub nie do końca świadoma rezygnacja z pewnych wątków. Zadaniem, które postawiłem sobie w monografii, jest scharakteryzowanie fikcji prawnej jako konstrukcji przydatnej w prawie procesowym cywilnym i użytecznej z punktu widzenia obowiązujących w tym systemie reguł. I to jest główny i zasadniczy cel, jaki przyświecał mi przez te kilkanaście miesięcy pracy nad książką.

Publikacja podzielona została na trzy rozdziały, z czego rozdział I dotyczy uwag o charakterze terminologicznym i w zasadzie to on nawiązuje do niektórych ujęć fikcji, czy to w znaczeniu ontologicznym, epistemologicznym, czy wreszcie aksjologicznym. Rozdział ten ma wprowadzić Czytelnika w problematykę fikcji prawnej i jej rozumienia oraz zasygnalizować podstawowe znamiona (cechy) fikcji. Wieńczy go koncepcja modelu teoretycznego fikcji prawnej i jej podstawowej typologii.

Gdy chodzi o rozdział II, to poświęcony jest on już kwestiom stricte procesowym, które pozostają w związku z fikcją prawną lub w pewnej relacji. Rozważania te wymagały wyselekcjonowania poszczególnych zagadnień, które są adekwatne z punktu widzenia zastosowania fikcji prawnej. Wybór zatem poszczególnych kwestii nie jest przypadkowy, ale dokonany z pełną świadomością.

Rozdział III zaś dotyczy już poszczególnych przykładów fikcji prawnej, zarówno praktycznej, jak i dogmatycznej. Przyjęta konwencja pozwala przyjrzeć się poszczególnym przypadkom fikcji ustawowych, teoretycznych i sądowych. Podjęta zostaje także analiza kwestii przydatności fikcji w prawie procesowym cywilnym i realizowanych przez nią funkcji.

Praca uwzględnia stan prawny na dzień 31 stycznia 2024 r.

* * *

Przy okazji pisania słowa wstępnego chciałbym w tym miejscu bardzo serdecznie podziękować Panu Profesorowi Sławomirowi Cieślakowi z Katedry Postępowania Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego oraz Panu Profesorowi Piotrowi Rylskiemu z Katedry Postępowania Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego za trud w postaci przeczytania niniejszego opracowania (bądź co bądź dość obszernego) oraz za przygotowanie recenzji wydawniczej. Panowie, wielkie dzięki!

Podziękowania chciałbym również skierować do Pana Doktora Bartosza Wołodkiewicza z Katedry Postępowania Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, który służył mi pomocą w zakresie skomplikowanych zagadnień filozoficznych i – co ważniejsze – wspierał mnie w realizacji koncepcji przeniesienia fikcjonalizmu na grunt prawa procesowego cywilnego i wykorzystania go do badań naukowych na tym obszarze. Bartoszu, wielkie dzięki!