Lubasz Dominik, Handel elektroniczny. Bariery prawne

I.

Postęp technologiczny stał się impulsem do dyskusji na temat przyszłości prawa w społeczeństwie informacyjnym. Istotnym elementem rozważań było stworzenie ram prawnych regulujących gospodarcze funkcje Internetu, a zatem przede wszystkim przepisów w obszarze handlu elektronicznego. Przedmiotem analizy objęto m.in. definicję usług elektronicznych, zakres obowiązków informacyjnych uczestników obrotu elektronicznego, zawieranie umów on-line, zasady dotyczące informacji handlowej, w szczególności reklamy internetowej, spamming, a także ewentualne ograniczenia odpowiedzialności podmiotów świadczących usługi elektroniczne.

Efektem rozważań na temat charakteru i zasięgu ingerencji prawnej było stworzenie szeregu koncepcji regulacji handlu elektronicznego. Jedne z nich opierają się na konieczności odrzucenia ingerencji ustawodawczej w stosunki prawne zawiązywane za pośrednictwem sieci lub pozostawienie ich wyłącznie instrumentom samoregulacyjnym. Inne zwracają uwagę na autonomiczność stosunków i obrotu sieciowego, wskazując na potrzebę stworzenia przepisów jedynie w tym zakresie. Jeszcze inne koncepcje odwołują się do elastyczności istniejących regulacji prawnych, które mogą, przy odpowiedniej modyfikacji, objąć również swym przedmiotem handel elektroniczny.

Przy projektowaniu instrumentów prawnych dotyczących omawianej materii istotny jest równocześnie, biorąc pod uwagę cechy Internetu, wybór płaszczyzny regulacji. Możliwe jest bowiem przyjęcie rozwiązań prawnych na kilku płaszczyznach, tj. płaszczyźnie międzynarodowej, płaszczyźnie lokalnej, np. unijnej, i wreszcie płaszczyźnie krajowej.

Na płaszczyźnie unijnej podkreślana była potrzeba stworzenia ram prawnych dla funkcjonowania handlu elektronicznego, uwzględniających dotychczasowe osiągnięcia regulacyjne w obszarze urzeczywistnienia rynku wewnętrznego. Istotne było zharmonizowanie niejednokrotnie sprzecznych ze sobą działań ustawodawców poszczególnych państw członkowskich, będących reakcją na nową sytuację wyznaczoną postępem technologicznym, które mogłyby udaremnić dalszy rozwój rynku wewnętrznego. Odpowiedzią regulacyjną w tym zakresie była dyrektywa 2000/31/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 8 czerwca 2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (dyrektywa o handlu elektronicznym). Polski ustawodawca, bazując na regulacji unijnej, opracował zmiany ustawodawcze mające z jednej strony zapewnić harmonizację rozwiązań prawnych z dyrektywą 2000/31/WE, z drugiej zaś stanowić odpowiedź na problemy stawiane przed tradycyjnymi rozwiązaniami prawnymi przez nowe technologie i sposoby porozumiewania się na odległość. W ich ramach przygotowana i uchwalona została ustawa z 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną, a także ustawa z 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw.

Ponad dziesięcioletni okres obowiązywania dyrektywy 2000/31/WE legł u podstaw ponownego podjęcia dyskusji na temat przyszłości regulacji prawnej Internetu. Na potrzebę analizy w tym przedmiocie zwrócił uwagę m.in. M. Monti w sprawozdaniu dla przewodniczącego Komisji Europejskiej pt. „Nowa strategia na rzecz rozwoju jednolitego rynku w służbie gospodarki i społeczeństwa Europy” . Wskazane w nim zostały kluczowe zagadnienia wymagające dalszej oceny i podjęcia ewentualnych działań, w tym w zakresie usług oraz infrastruktury telekomunikacyjnej, e-handlu, internetowych treści cyfrowych oraz pozycji konsumentów.

Niniejsza publikacja, będąc zmodyfikowaną rozprawą doktorską pt. Prawne bariery rozwoju handlu elektronicznego w Unii Europejskiej w świetle polskiej implementacji dyrektywy 2000/31/WE, ma być głosem w zainicjowanej przez Komisję Europejską dyskusji na temat przyszłości regulacji prawnej Internetu, w szczególności ewaluacji realizacji jej celów, a także diagnozy, czy dotychczasowe unormowania w postaci dyrektywy 2000/31/WE i aktów krajowych ją implementujących nie są przyczyną lub współprzyczyną ograniczonego rozwoju handlu elektronicznego w UE.

II.

Celem pracy jest potwierdzenie tezy, że barier rozwoju handlu elektronicznego w Unii Europejskiej należy poszukiwać nie tylko w źródłach pozaprawnych, w szczególności ekonomicznych czy społecznych towarzyszących wymianie handlowej w Internecie, ale także w istniejącej regulacji prawnej w postaci dyrektywy 2000/31/WE i aktów prawnych implementujących ją do polskiego porządku prawnego. Zdiagnozowanie barier prawnych pozwala w konsekwencji na sformułowanie wniosków dotyczących możliwości optymalizacji rozwiązań prawnych, kierunków dalszego rozwoju, a także w niektórych przypadkach szczegółowych postulatów de lege ferenda.

III.

Realizacja celu pracy dokonana zostaje poprzez analizę aktów prawa unijnego i krajowego, przed wszystkim dyrektywy 2000/31/WE i aktów prawnych implementujących ją do polskiego porządku prawnego, zarówno obowiązujących, jak i projektowanych, z uwzględnieniem dorobku orzeczniczego sądów polskich, Trybunału Sprawiedliwości UE oraz sądów innych państw członkowskich. Ponadto brane są pod uwagę wypowiedzi przedstawicieli literatury przedmiotu nie tylko z Polski, ale również z innych państw członkowskich, przede wszystkim z Niemiec. Zagadnienia prawne przedstawiam przy zastosowaniu formalno-dogmatycznej, empiryczno-prawnej oraz prawno-porównawczej metodologii badawczej.

Weryfikacji sformułowanej tezy podporządkowana została struktura pracy, która składa się z pięciu rozdziałów, odpowiadających systematyce dyrektywy 2000/31/WE. Dzięki takiemu ujęciu w sposób kompleksowy poddawana jest analizie poprawność realizacji założonych celów regulacji, a także oceniona zostaje implementacja dyrektywy do polskiego porządku prawnego, umożliwiające wyciągnięcie nie tylko szczegółowych wniosków, ale i definiowanie koniecznego kierunku zmian prawa w zakresie handlu elektronicznego na płaszczyźnie unijnej i krajowej.

W rozdziale pierwszym omawiam techniczne, ekonomiczne oraz prawne aspekty handlu elektronicznego. Przedstawiam w nim w szczególności pojęcie handlu elektronicznego i jego rolę w obrocie gospodarczym, koncepcje regulacji prawnej handlu elektronicznego, a także genezę przyjętych rozwiązań prawnych na płaszczyźnie unijnej i polskiej. Ponadto charakteryzuję zakresy obowiązywania aktów prawnych na poziomie europejskim i krajowym oraz opisuję centralne dla tych regulacji pojęcia „usługa społeczeństwa informacyjnego” i „świadczenie usług drogą elektroniczną”. Szczegółowa analiza dotyczy przede wszystkim zagadnienia objętego pytaniem, czy prawodawca unijny dokonał prawidłowego wyboru instrumentu regulacyjnego oraz odpowiednio określił, z punktu widzenia wyznaczonych celów, zakres przedmiotowy i podmiotowy regulacji, w szczególności biorąc pod uwagę przedstawione techniczne i ekonomiczne uwarunkowania handlu elektronicznego.

Rozdział drugi zawiera analizę regulacji zasady państwa pochodzenia (country of origin principle) w dyrektywie 2000/31/WE oraz w polskich przepisach implementacyjnych. Wskazuję w nim wątpliwości co do charakteru prawnego zasady państwa pochodzenia oraz dokonuję oceny skutków przyjęcia poszczególnych koncepcji dla rozwoju handlu elektronicznego, a zwłaszcza właściwej ochrony uczestników transgranicznego obrotu internetowego. Poruszam także problem bezpośrednio związany z zasadą państwa pochodzenia, wynikający z ograniczonego zasięgu harmonizacji i różnic w poziomie ochrony w poszczególnych państwach członkowskich, umożliwiających usługodawcom kierowanie się przy wyborze miejsca prowadzenia działalności najdogodniejszym dla nich prawem (forum shopping) oraz implikowanego tym efektu zaniżenia ochrony (race to the bottom).

W rozdziale trzecim omawiam obowiązki informacyjne nałożone na usługodawców, wymagania dotyczące informacji handlowej, a także zagadnienie spammingu. W analizie nacisk zostaje położony na ocenę, czy zakres obowiązków jest adekwatny do celu w postaci transparentności obrotu, a dzięki zastosowanym mechanizmom regulacyjnym, czy stworzona regulacja daje odpowiednie gwarancje dla uczestników rynku, usuwając dysparytet informacyjny, czy też w sposób nieuzasadniony, sprzeczny z nadrzędnym celem regulacji, preferuje określone podmioty, tworząc w istocie bariery w rozwoju e-commerce.

W rozdziale czwartym analizie poddana została regulacja dotycząca zawierania umów drogą elektroniczną, które jest podstawowym elementem handlu elektronicznego in extenso. Ocenie poddane zostaje w szczególności to, czy przyjęte rozwiązania prawne odpowiadają potrzebom obrotu tak on-line, jak off-line, a także czy przyjęta procedura zawierania umów wprowadza równowagę pomiędzy postulatami prostoty oraz bezpieczeństwa, w tym pewności obrotu.

Na koniec, w rozdziale piątym, poruszana jest problematyka wyłączeń odpowiedzialności niektórych podmiotów świadczących usługi społeczeństwa informacyjnego, która była przez prawodawcę unijnego postrzegana jako jedno z najistotniejszych z punktu widzenia rozwoju handlu elektronicznego zagadnień objętych zakresem zastosowania dyrektywy 2000/31/WE. W rozważaniach zawartych w tym rozdziale analizie poddaję przede wszystkim to, czy wybór zakresu podmiotowego regulacji dokonany został poprawnie, a także czy przyjęte rozwiązania prawne zarówno na płaszczyźnie unijnej, jak i polskiej zapewniają wyważanie interesów uczestników obrotu elektronicznego, w tym z punktu widzenia podstawowych praw i wolności.

W publikacji uwzględniono stan prawny na dzień 14 listopada 2012 r., tj. dzień przedłożenia przez Ministra Administracji i Cyfryzacji nowego, istotnie zmienionego, tekstu III projektu ustawy o zmianie ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną oraz o zmianie niektórych innych ustaw, uprzednio przyjętego przez stały Komitet Rady Ministrów w dniu 19 kwietnia 2012 r. i warunkowo rekomendowanego Radzie Ministrów .

Wybór daty zamknięcia stanu prawnego podkreśla wolę autora odniesienia konkluzji zawartych we wnioskach końcowych tej pracy do zamierzeń legislacyjnych nie tylko na płaszczyźnie unijnej, ale także i krajowej, oraz wskazania aspektów, o które analiza prawodawcza zarówno europejska, jak i krajowa powinna być poszerzona.

Na zakończenie uwag wstępnych niniejszej publikacji, będącej zmodyfikowaną i uaktualnioną rozprawą doktorską pt. Prawne bariery rozwoju handlu elektronicznego w Unii Europejskiej w świetle polskiej implementacji dyrektywy 2000/31/WE chciałbym skierować szczególne podziękowania do promotora rozprawy doktorskiej Pani prof. Marii Królikowskiej-Olczak za opiekę naukową oraz wielką życzliwość, jaką okazała mi w trakcie pracy nad rozprawą, a także do Pana prof. Jacka Gołaczyńskiego i Pana prof. Piotra Daranowskiego za cenne uwagi zawarte w recenzjach.

Wyrazy wdzięczności składam również mojej Żonie za nieustanne wsparcie, jakiego udzielała mi podczas przygotowywania pracy. Bez Niej zarówno rozprawa, jak i niniejsza publikacja by nie powstały.