Maciejko Wojciech, Instytucje pomocy społecznej

Akty prawne z zakresu zabezpieczenia społecznego poddają się klasyfikacji ze względu na stopień przewidywalności niepomyślnych życiowo zdarzeń, którym mają zapobiegać, łagodzić lub likwidować ich skutki.

Największy, graniczący z pewnością, stopień przewidywalności nieprzychylnych faktów charakteryzuje akty z zakresu ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia rodzinnego. Choroba, osiągnięcie wieku starczego i śmierć to zdarzenia, których nieuchronność nakazała ustawodawcy wykształć stabilny system świadczeń z ubezpieczenia społecznego . Prawo do emerytury przeciwdziała brakowi środków utrzymania po utracie, dyktowanej wiekiem, sprawności do zarobkowania; prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy kompensuje niedobór sprawności człowieka, wywołany anomaliami rozwoju biologicznego i ułomnościami organizmu, zwanymi inwalidztwem; prawo do renty rodzinnej umożliwia usamodzielnienie się sieroty .

Mniejsze prawdopodobieństwo zdarzenia uruchamiającego pomoc publiczną w postaci świadczeń towarzyszy świadczeniom uzasadnionym brakiem pracy zarobkowej, a więc bezrobociem. Podstawowym powodem generowania bezrobocia są zmiany struktury rynku pracy wywołane przemianami politycznymi Państwa i przemieszczaniem się środka ciężkości sektorów gospodarki. Zakres regulacji dotyczących sfery świadczeń uzasadnionych bezrobociem wskazuje, że brak pracy zarobkowej stał się wyjątkiem. Rola administracji zatrudnienia sprowadza się przede wszystkim do działań inicjujących nawiązanie stosunku pracy u osób, które z nieprzewidzianych przyczyn pracę tę utraciły. Administracja publiczna coraz częściej promuje zatrudnienie, rzadziej natomiast łagodzi skutki bezrobocia .

Obydwie grupy świadczeń publicznych, wymierzonych w nieprzychylności losu i mające wpływ na egzystencję człowieka, są działaniami ex ante. Stosunki oparte na ubezpieczeniu są nawiązywane z organami administracji emerytalno-rentowej pro futuro; zasadniczą ich część obejmuje opłacanie składek w oczekiwaniu na nieuchronne nastanie ryzyka ubezpieczeniowego. Podobnie przedstawia się sytuacja w sferze zapobiegania bezrobociu; quasi-ubezpieczeniowy stosunek opłacania składek na Fundusz Pracy umożliwia w miarę bezpieczny przebieg ścieżki zawodowej w nadziei, że ryzyko uruchamiające pomoc organów nigdy się nie zrealizuje i umożliwi w niezakłócony sposób nadejście właściwych ryzyk ubezpieczeniowych.

Istota systemu świadczeń z pomocy społecznej, stanowiących trzeci filar zabezpieczenia społecznego, jest odmienna. Opiera się na potrzebie bieżącego wsparcia obywatela przez Państwo ze względu na to, że na tego obywatela spadły nieoczekiwane zdarzenia, nieprzewidywalne przy normalnym zaangażowaniu zdolności przewidywania oraz nie do pokonania z uwzględnieniem przeciętnej miary staranności życiowej . Zaradność życiowa jest w znaczącym stopniu pochodną samowystarczalności ekonomicznej. To zaś oznacza, że zasadniczym ryzykiem udzielania świadczeń z pomocy społecznej jest stan ubóstwa pojawiający się nieoczekiwanie, stan nieproporcjonalny w stosunku do podjętych aktów staranności w celu jego uniknięcia .

Ubóstwo jest publicznoprawną formą niedostatku. O niedostatku należy mówić wówczas, gdy osoba wymagająca pomocy ma tytuł, aby oczekiwać wsparcia w utrzymaniu ze strony członków rodziny albo też uczestników obrotu cywilnoprawnego . Tam, gdzie cywilnoprawne i prawnorodzinne mechanizmy zapobiegania brakowi środków nieodzownego utrzymania zawodzą, obowiązek pomocy w zwalczaniu niedostatku przechodzi na związek publicznoprawny - gminę lub Państwo. W takim przypadku mówimy o publicznoprawnym niedostatku - ubóstwie, stanowiącym ryzyko pomocy społecznej.

Zasadniczym źródłem prawa pomocy społecznej jest ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728), jednak publicznoprawnych mechanizmów zapobiegania nieusprawiedliwionemu społecznie ubóstwu można się dopatrywać także w kilku innych regulacjach, a mianowicie w ustawach: z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ze zm.), z 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej (Dz. U. Nr 86, poz. 732 ze zm.), z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. Nr 192, poz. 1378 ze zm.) oraz z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.) .