Kielak Łukasz, Klauzule czynnego żalu w polskim prawie karnym

Czynny żal jest klasyczną instytucją prawa karnego, która wpływa na kształt odpowiedzialności karnej sprawcy. Znajdziemy go we wszystkich uchwalonych w XX wieku polskich kodeksach karnych. Korzystać z dobrodziejstwa tego rozwiązania mogą także sprawcy przestępstw skarbowych.

W tym miejscu krótkiego objaśnienia wymaga użyte w tytule pojęcie czynnego żalu. Nie miało i nie ma ono charakteru normatywnego, a jedynie doktrynalny. Jest terminem języka prawniczego, bowiem nie występuje w żadnym tekście obowiązującej ustawy, a jedynie w literaturze prawa karnego oraz w orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Śmiało można więc stwierdzić, że jego treść jest wytworem pewnej konwencji językowej. Z uwagi na to, że ostateczne wyjaśnienie treści pojęcia czynnego żalu jest dopiero jednym z zadań pracy, w tym miejscu wskazać należy jedynie, iż punktem wyjścia rozważań jest szeroka definicja, zaproponowana przez D. Gajdus . Autorka monografii o czynnym żalu przyjmuje, że jest nim „każde dobrowolne zachowanie sprawcy, które polega na odstąpieniu od czynu, zapobieżeniu nastąpieniu skutku lub czynieniu starań o takie zapobieżenie, a także dobrowolne zachowanie sprawcy po dokonaniu przestępstwa odpowiadające ustawowym warunkom czynnego żalu w części szczególnej k.k.; za czynny żal uznaje się ponadto dobrowolne niezwłoczne naprawienie wyrządzonej szkody łączące się ze szczerym ujawnieniem wszystkich istotnych okoliczności popełnionego przestępstwa” .

Wybór tematu pracy uzasadniony jest kilkoma powodami. Przede wszystkim przemawia za nim doniosłość teoretyczna i praktyczna tej problematyki.

Potrzebę opracowania tak zakreślonego tematu kształtuje fakt, że w najnowszej literaturze prawa karnego brakuje opracowania monograficznego, którego przedmiotem byłyby kompleksowe przedstawienie i analiza czynnego żalu na gruncie polskiego kodeksu karnego. Z tego względu podnieść należy, że problematyka czynnego żalu dopiero od pewnego czasu stanowi przedmiot zainteresowania doktryny w Polsce. Z reguły takie opracowania, obejmując wąskie aspekty zagadnienia, mają charakter fragmentaryczny, a nie całościowy. Odnoszą się zwykle do poszczególnych warunków czynnego żalu, przy czym zauważalne jest, iż sporo uwagi poświęca się omówieniu podmiotowego warunku, jakim jest „dobrowolność”. Prezentuje się także raczej konkretne klauzule czynnego żalu (przy okazji analizowania określonej regulacji, do której się odnoszą), a nie pełne ich spektrum. Rozważania są więc rozproszone. Większość z tego zakresu stanowią artykuły, komentarze bądź fragmenty podręczników, odnoszące się do poszczególnych podstaw normatywnych czynnego żalu.

Monograficznym opracowaniem, zajmującym się całościowo problematyką czynnego żalu w polskim prawie karnym, jest praca D. Gajdus z 1984 r. , będąca zmodyfikowaną wersją rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. A. Marka. Ze względu na to, że od wydania opracowania D. Gajdus upłynęło już 35 lat, a zaszły w tym czasie istotne zmiany ukształtowania normatywnego tej instytucji, część analiz zawartych w przedmiotowej monografii zdezaktualizowała się. Już sama data jej powstania wskazuje, że nie uwzględnia ona zmian, jakie zaszły wraz z wejściem Kodeksu karnego z 1997 r.

Czynny żal znany jest również obcym systemom prawnym. Obszernym opracowaniem, odnoszącym się do tej instytucji, jest praca K. Tkaczyk, która poświęcona została właśnie omówieniu czynnego żalu na tle ustawodawstw wybranych państw europejskich, głównie niemieckojęzycznych . Objęcie przedmiotem analizy również innych systemów czyniłoby z niniejszego opracowania nazbyt szeroko zakreślony projekt badawczy. Z tego względu w pracy pominięto przedstawienie ujęcia prawnoprównawczego, a rozważania prowadzone są głównie w oparciu o poglądy sformułowane na gruncie polskiej nauki prawa karnego.

Ostatnią publikacją jest rozprawa O. Sitarz z 2015 r., która przedstawia instytucję czynnego żalu w odniesieniu do formy usiłowania w polskim prawie karnym .

Kolejnym powodem uzasadniającym wybór tematu pracy są względy praktyczne, które – mam nadzieję – mogą wynikać z uwag poczynionych w ramach pracy, pomocnych w rozstrzyganiu problemów interpretacyjnych.

Inną, nie mniej ważną, przyczyną jest chęć zbadania funkcjonowania tytułowej instytucji w praktyce. Nieznany jest dotychczas stan znajomości klauzul czynnego żalu. Brak jest również badań empirycznych, które dotykają swym zakresem wszystkich klauzul czynnego żalu, pozwolą na analizę i ocenę funkcjonowania obowiązujących regulacji o charakterze czynnego żalu. Przywołane wyżej prace mają odmiennie zakreślony obszar badawczy – w zasadzie oprócz prezentacji dorobku judykatury, pomijają badania empiryczne . Ograniczenie opracowania jedynie do ukazania poglądów doktryny i orzecznictwa w sposób istotny zawęziłoby zakres badawczy, a jednocześnie obraz uzyskany wyłącznie dzięki takiej analizie byłby znacznie uboższy. Zagadnienia związane z funkcjonowaniem czynnego żalu w praktyce, jako jedynie fragmentarycznie zbadane, stanowią zatem tym ciekawszy przedmiot badawczy. Należy rozpatrzyć je zarówno z prawnego, jak i ze społecznego punktu widzenia. Na potrzebę badań nad czynnym żalem w ujęciu empirycznym wskazywali już D. Gajdus i A. Spotowski . Wyzwanie to zostało podjęte. Stąd też takie podejście do zakresu pracy, które uwzględni zarówno analizę dogmatyczną, jak i analizę stanu wiedzy sprawców oraz przypadków praktyki orzeczniczej.

Zakreślenie pola badawczego w taki sposób, iż wychodząc od ustalenia pojęcia, poprzez charakterystykę poszczególnych klauzul czynnego żalu w polskich kodeksach karnych, aż do analizy ich znajomości, a także funkcjonowania w praktyce sądowej, jest ujęciem jak dotąd nieprezentowanym. Opracowanie ma wpłynąć na ożywienie i pogłębienie dyskusji nad instytucją czynnego żalu. Przeprowadzone zaś w jego ramach badania mają stać się przyczynkiem do dalszych prac badawczych. W końcu sformułowane wnioski mogą mieć również pewien wpływ na działalność legislacyjną.

Jak już wspomniano, rozważania teoretyczne dotyczące czynnego żalu są ciągle nieliczne, a materiał empiryczny wręcz ubogi. Pomimo jednak niewielkiego zainteresowania doktryny i orzecznictwa oraz znikomego śladu w statystykach czynny żal zasługuje na uwagę.

Opracowanie ma na celu możliwie pełne przedstawienie problematyki czynnego żalu. Rozważania zawarte w pracy stanowią z jednej strony dogmatycznoprawną analizę czynnego żalu, z drugiej zaś praktyczną weryfikację funkcjonowania tej instytucji. Realizacja podejmowanych działań badawczych z założenia miała charakter komplementarny, przez co zgromadzone dane pozwoliły na wieloaspektowe ujęcie problematyki czynnego żalu.

Punktem wyjściowym jest przedstawienie instytucji czynnego żalu oraz analiza jej normatywnego ukształtowania w perspektywie polskiego prawa karnego i stanu debaty naukowej oraz dorobku orzecznictwa w tym zakresie. Część pracy, zawierająca prezentację i analizę badań empirycznych, jest sprawdzeniem ich funkcjonowania w praktyce orzeczniczej oraz stanu znajomości klauzul czynnego żalu przez sprawców przestępstw.

Autor opracowania stawia przed sobą dwa główne cele: teoretyczny i praktyczny. Pierwszy stanowi przedstawienie i analizę czynnego żalu na gruncie polskiego Kodeksu karnego. Celem jest zaprezentowanie przewidzianych w Kodeksie karnym klauzul o charakterze czynnego żalu, wychwycenie i wyeksponowanie zaprezentowanych poglądów, a w sytuacji istniejących rozbieżności stanowisk, w celu ich wskazania, zaprezentowanie możliwego rozwiązania przedstawionego w doktrynie i judykaturze łącznie z podawaną argumentacją. Natomiast cel praktyczny odnosi się do poznania znajomości i funkcjonowania klauzul czynnego żalu. Intencją jest także zwrócenie uwagi praktykom na każdorazową potrzebę rozważenia wykorzystywania klauzul czynnego żalu, żeby możliwości z nich płynące nie pozostawały jedynie na papierze. Wielopłaszczyznowe badanie czynnego żalu, obejmujące badania empiryczne, stanowić może również ważny argument w konstruktywnej dyskusji nad prawidłowością (obowiązujących i proponowanych) w tej materii rozwiązań legislacyjnych oraz polityką karną, co może przecież skutkować doskonaleniem obu tych form.

Nie sposób ograniczyć się zatem do dogmatycznych rozważań nad instytucją czynnego żalu. Praca znajduje również oparcie w badaniach empirycznych.

Ustalenia zawarte w pracy są wynikiem stosowania różnych metod badawczych. Przede wszystkim wykorzystano metodę analizy dokumentów. Integralnie z analizą tekstu prawnego związana jest analiza dorobku naukowego. Analizując tekst przepisów uznawanych za czynny żal, posłużono się więc metodą dogmatyczno-prawną. Obok piśmiennictwa prawniczego nieodłącznie, w stopniu jak największym, uwzględniono orzecznictwo sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego. Metodę analizy dokumentów wykorzystano również w badaniach nad funkcjonowaniem czynnego żalu w praktyce sądowniczej. W ostatnim rozdziale zawarto analizę badań ankietowych, które przeprowadzone zostały wśród osadzonych. Wcześniej natomiast – w rozdziale II, sięgając do poprzednio obowiązujących kodeksów karnych, skorzystano z metody historycznej. Dzięki temu opracowanie składa się z kilku uzupełniających się warstw, a mianowicie warstwy historycznej, teoretycznej, komentatorskiej i pragmatycznej.

Zakreślenie w ten sposób metod badawczych pozwoli sformułować ogólne wnioski końcowe o charakterze systemowym. Wnioski szczegółowe oraz postulaty de lege ferenda zaprezentowane zostaną w poszczególnych rozdziałach. Wynika to z chęci zachowania ciągłości wywodu i zwiększenia jego przejrzystości.

Wskazać należy ogólnie, iż praca składa się z czterech rozdziałów, poprzedzonych wstępem i uzupełnionych bibliografią oraz streszczeniem. W zakończeniu opracowania przedstawiono uwagi końcowe oraz wnioski.

We wstępie podano motywy podjętego tematu, cele oraz strukturę opracowania.

Założeniem rozdziału I jest przede wszystkim objaśnienie znaczenia pojęcia czynnego żalu. Wobec braku definicji legalnej, wskazano na różne znaczenia wyrażenia czynnego żalu przyjmowane w języku prawniczym, a dotyczące głównie zakresowego ujmowania czynnego żalu. Krytycznie oceniając występujący w piśmiennictwie brak jednolitej i powszechnie akceptowalnej definicji, opowiedziano się za posługiwaniem się pojęciem czynnego żalu w jednym, szerokim zakresie znaczeniowym. Poświęcenia uwagi wymagają w tym względzie funkcje pełnione przez klauzule czynnego żalu oraz kluczowy dla tej instytucji warunek dobrowolności.

Przystępując do omówienia kolejnego – II rozdziału należy wskazać, że instytucja czynnego żalu ma długą historię. Dla uporządkowania wywodów, rozważania merytoryczne poprzedzone zostały zatem krótkim rozdziałem historycznym, który ukazuje, jak w polskich kodeksach karnych z 1932 r. oraz z 1969 r. kształtowały się uregulowania uznawane za czynny żal oraz krystalizowały się dotyczące ich poglądy. Tak zawężony opis wynika z tego, że geneza i rozwój instytucji czynnego żalu, sięgające Kodeksu karnego z 1969 r., jest przedmiotem monografii D. Gajdus. Nie można jednak byłoby przejść do omawiania obecnego normatywnego ukształtowania bez chociażby skrótowego zapoznania się z poprzednio obowiązującymi regulacjami i dogmatycznej analizy ich ewolucji do chwili wejścia w życie Kodeksu karnego z 1997 r. Zrozumienie obecnego ukształtowania unormowania tej instytucji nie wydaje się bez tego możliwe. Stworzony w części historycznej szkic rozwoju zakresu normatywnego pojmowania czynnego żalu w polskich kodeksach karnych umożliwi zaobserwowanie tendencji rozwojowych, pozwoli na ukazanie różnic i podobieństw w unormowaniu tej instytucji. Liczyć można, iż takie częściowe przedstawienie, odnoszące się do podstawowych aktów prawnych w historii polskiego ustawodawstwa karnego oraz wypowiedzi wybranych czołowych prawników, połączone z orzecznictwem, będzie dawało wiarygodny obraz ewolucji postrzegania tej instytucji karnistycznej, może również stanowić cenny argument w dyskusjach prowadzonych nad rozwiązaniami legislacyjnymi oraz aktualną polityką karną, stając się przez to istotną przesłanką do udoskonalenia obowiązujących przepisów.

Następny rozdział jest poświęcony generalnej charakterystyce regulacji kwalifikowanych jako czynny żal. W rozdziale III – objętościowo największym – przedmiotem rozważań jest obowiązujące (z uwzględnieniem zmian do chwili obecnej) normatywne ukształtowanie instytucji czynnego żalu. Zostały zatem przedstawione instytucje przynależne do kategorii pojęciowej czynnego żalu. Zainteresowaniem badawczym objęto wszystkie klauzule czynnego żalu, dokonując ich szczegółowej analizy zgodnie z systematyką Kodeksu karnego. Wskazano na istniejące w tym względzie trudności klasyfikacyjne. W ramach tych rozważań omówione zostaną występujące warunki podmiotowe i przedmiotowe, a także uwypuklenie funkcji czynnego żalu. Uwydatniono również tryby jego stosowania (fakultatywność – obligatoryjność). Szczególną uwagę zwrócono na uzasadnienie wprowadzenia klauzul czynnego żalu. Zakres przedmiotowy teoretycznych rozważań obejmuje również część wojskową, w tym jej analizę w kontekście poprzednio obowiązujących kodeksów karnych wojskowych. Opisanie poszczególnych regulacji o charakterze czynnego żalu służy do dokonania uogólnień. Kierunek tej części pracy został więc niejako wyznaczony „od szczegółu do ogółu”.

Rozdział IV jest próbą zapobiegnięcia ukierunkowaniu rozważań na obszar wyłącznie teoretyczny, bez odniesienia się – poza wskazaniem orzecznictwa – do praktyki stosowania prawa. W rozdziale tym dokonano rekonesansu empirycznego. Wskazano więc na potrzebę przeprowadzenia badań empirycznych dotyczących czynnego żalu. Omówiono przeprowadzone do tej pory badania, które dotykają zagadnień związanych z tytułową instytucją. Przedstawiając metodologiczną koncepcję badań własnych, zakreślono metody i techniki badawcze, a także narzędzia badawcze, które posłużyły do przeprowadzenia badań. Mimo postulatów , stan znajomości instytucji czynnego żalu do tej pory nie został zweryfikowany. Od znajomości klauzul czynnego żalu zaś w dużym stopniu zależy ich efektywność. W korzystniejszej sytuacji są ci, którzy znają normy pozwalające uniknąć ujemnych konsekwencji czynów . Obietnice „premii” oferowanych przez ustawę mogą stymulować do zachowań prawnie pożądanych. Zakładając więc, że poziom wiedzy o prawie w społeczeństwie jest zróżnicowany, a od stopnia znajomości obowiązującego prawa w dużej mierze zależy osiągnięcie zamierzonych przez prawodawcę skutków, podjęto próbę tej diagnozy w zakresie czynnego żalu. Pozwoli to sprawdzić wynikającą z literatury przedmiotu hipotezę, głoszącą, że „znajomość instytucji czynnego żalu jest niewielka” , a przez to zweryfikować kryminalnopolityczne jej uzasadnienie. Ta część pracy ukaże zasób wiedzy przestępców na temat czynnego żalu. Badania ankietowe przeprowadzono wśród osób osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych podległych Okręgowemu Inspektoratowi Służby Więziennej w Opolu. Wreszcie, co zdaniem autora jest niezmiernie istotne, podjęta została też próba analizy klauzul czynnego żalu w praktyce sądowej. Została ona oparta na badaniu akt sądowych w SO w Opolu oraz w sądach rejonowych znajdujących się w jego obszarze właściwości. W zamierzeniu badanie ma się przysłużyć weryfikacji sformułowanych hipotez badawczych oraz ułatwić ekspozycję różnych aspektów związanych z omawianą figurą karnistyczną. W pewnym stopniu badania mogą być pomocne w ustaleniu, czy dobrze, czy też źle funkcjonują przepisy związane z czynnym żalem. Część opracowania dotycząca analizy konkretnych danych z akt sprawy i refleksji związanych ze skąpymi niestety danymi statystycznymi dotyczącymi stosowania tej instytucji w praktyce ma na celu pokazanie, w jaki sposób czynny żal jest stosowany przez organy wymiaru sprawiedliwości. Na końcu obu przeprowadzonych własnych badań empirycznych zamieszczono wnioski poznawcze i przemyślenia przydatne w praktyce. Przeprowadzone wstępne badania wykazują walor diagnostyczny, bowiem pozwalają się zorientować, jak w ogóle funkcjonują klauzule czynnego żalu.

Opracowanie zamyka zakończenie, w którym ujęte zostały konkluzje, sformułowane w oparciu o wynikające z poszczególnych części pracy wnioski. Starano się również odpowiedzieć na pytania badawcze postawione we wstępie, wymieniając także postulaty de lege ferenda.

Na końcu wskazać jeszcze należy, że szerokość podejmowanej problematyki sprawiła, iż część kwestii pobocznych i przykładów umieszczono w przypisach, tak ażeby unikać przerywania wypowiedzi.

Niniejszą publikację oparto na rozprawie doktorskiej Klauzule czynnego żalu w polskim prawie karnym, napisanej pod kierunkiem Pana prof. dr. hab. L. Kubickiego i obronionej w Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie. W tym miejscu autor pragnie serdecznie podziękować Panu Profesorowi za wszechstronną pomoc, opiekę naukową, cenne rady i wskazówki. Słowa podziękowania kieruje również do Recenzentów rozprawy doktorskiej: Pana prof. dr. hab. Tomasza Kaczmarka z Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Pana dr. hab. Zbigniewa Ćwiąkalskiego, a także do Recenzenta niniejszej monografii – Pana prof. dr hab. Łukasza Pohla z Uniwersytetu Jagiellońskiego, za pozytywne opinie i cenne uwagi.