Mierzwińska-Lorencka Joanna, Kodeks karny. Kodeks postępowania karnego. Podsumowanie zmian 2023

Przekazywane w ręce Czytelników opracowanie omawia nowelizacje Kodeksu karnego dokonane m.in.:

Na mocy wskazanych ustaw dokonano wielu istotnych zmian w prawie karnym materialnym. Nowelizacje Kodeksu karnego zmieniają m.in. wymiar kar i środków karnych, w sposób istotny modyfikują dyrektywy sądowego wymiaru kary, wzmacniają ochronę prawnokarną przed najcięższymi kategoriami przestępstw przez zaostrzenie odpowiedzialności karnej, zwłaszcza wobec sprawców przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu i wolności seksualnej. Dokonane na przełomie lat 2022–2023 zmiany należą do największych reform Kodeksu karnego ostatnich lat.

Ponadto opracowanie omawia nowelizacje Kodeksu postępowania karnego dokonane m.in.:

Zmiany ustawowe dokonane w Kodeksie postępowania karnego w znaczący sposób wpływają na obraz postępowania karnego, mają na celu dostosowanie prawa do potrzeb praktyki sądowej oraz ogólne usprawnienie przebiegu postępowań karnych. Zmiany w zakresie postępowania karnego są różnorodne i obejmują zarówno kwestie dotyczące wyłączenia spraw do odrębnego postępowania, doręczeń zastępczych, w tym doręczeń pism przez portal informacyjny, a także wprowadzenie odstępstwa od zasady niezmienności składu orzekającego czy instytucji narady wstępnej oraz wyroku częściowego. Ustawodawca w znaczący sposób modyfikuje także prawa i obowiązki poszczególnych uczestników postępowania karnego.

Opracowanie ma ułatwić Czytelnikowi pozyskanie informacji o nadchodzących lub już wprowadzonych zmianach. Z uwagi na ramy opracowania i jednocześnie skalę poczynionych zmian skupiono się jedynie na omówieniu najważniejszych, które wpłynęły na kształt poszczególnych przepisów, zmieniając ich charakter czy też kształt danej instytucji, jak również tych, które dodały do ustawy karnej nowe typy czynów zabronionych lub uzupełniły przesłanki zastosowania poszczególnych instytucji części ogólnej Kodeksu karnego. Pominięto natomiast przepisy, które miały charakter zmian wyłącznie redakcyjnych czy też będących konsekwencją modyfikacji innych ustaw.

Układ opracowania został pomyślany w taki sposób, aby Czytelnik nie musiał samodzielnie poszukiwać treści przepisów czy dokonywać ich własnego porównania. Dlatego tekst przygotowano z zachowaniem chronologii ustaw nowelizujących, a następnie w ramach każdej z nich omówiono wprowadzone rozwiązania.

Zmiany przepisów karnoprocesowych objętych wymienionymi wyżej ustawami nowelizującymi ujęto w ustawie w 23 punktach, przy czym nie wszystkie mają charakter istotny, a wiele z nich jest następstwem zmian dokonanych tymi samymi ustawami w Kodeksie karnym, część zmian miała charakter redakcyjno-techniczny.

Celem tej nowelizacji było w głównej mierze przyspieszenie i usprawnienie postępowania karnego, a także dostosowanie przepisów do zmian wprowadzonych w ustawie – Kodeks karny.

Celem ustawy z 13.01.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 289 ze zm.) jest rozszerzenie katalogu instrumentów cywilnoprawnych stosowanych wobec sprawców przemocy w rodzinie, stwarzających zagrożenie dla życia lub zdrowia innych członków rodziny. Ustawa dodaje także nowe instrumenty ochrony pokrzywdzonych i świadków w postępowaniu karnym, które mają na celu usprawnienie tego postępowania i zwiększenie skuteczności już funkcjonujących unormowań. Nowelizacja uwzględnia także zobowiązania płynące z Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku 13.12.2006 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 1169 ze zm.) w zakresie zagwarantowania osobom z niepełnosprawnościami dostępu do wymiaru sprawiedliwości przez wprowadzenie do procedury karnej szczególnego trybu ich przesłuchiwania, a w jej ramach, o ile zajdzie taka potrzeba, stosowania komunikacji wspomagającej lub alternatywnej. Ponadto wprowadza regulacje, których celem jest zapewnienie osobom z niepełnosprawnościami możliwości realizacji prawa do uzyskania informacji o prawach i obowiązkach w postępowaniu karnym w sposób dla nich przystępny i zrozumiały. Rozwiązania zaproponowane w przedmiotowej ustawie dążą także do wzmocnienia pozycji oraz zwiększenia standardu zabezpieczenia interesów osób małoletnich – pokrzywdzonych i świadków przestępstw, a także osób dorosłych – pokrzywdzonych przestępstwami przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Zmiany koncentrują się na zwiększeniu poszanowania godności wyżej wymienionych osób oraz zmierzają do zminimalizowania przypadków, w których osoby pokrzywdzone i świadkowie przestępstw doświadczają wtórnej wiktymizacji, czyli ponownego narażenia na przeżycia urazowe, w związku z reakcją otoczenia na ich dramatyczne doświadczenia.

Wprowadzone z mocy ustawy nowelizującej zmiany przepisów postępowania karnego weszły w życie 15.08.2023 r. Wyjątek stanowią przepisy art. 52a, art. 147 § 2a, art. 171 § 8, 9, art. 185d oraz art. 185e k.p.k., które wejdą w życie 15.02.2024 r. (a art. 185d zostanie wówczas uchylony).

Ustawa nowelizująca z 14.04.2023 r. stanowi uzupełniające wdrożenie przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/800 z 11.05.2016 r. w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym (Dz.Urz. UE L 132, s. 1) oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/93/UE z 13.12.2011 r. w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępującej decyzję ramową Rady 2004/68/WSiSW (Dz.Urz. UE L 335, s. 1). Zmiany mają na celu doprecyzowanie zakresu stosowania przepisów Kodeksu postępowania karnego przez zastąpienie używanego w nich pojęcia „nieletni” sformułowaniem odnoszącym się do podejrzanego lub oskarżonego, który nie ukończył 18 lat, i ujednolicenie terminologii stosowanej na gruncie tego kodeksu. Wymóg stosowania wobec podejrzanego i oskarżonego, który nie ukończył 18 lat, określonych gwarancji wynika z art. 3 pkt 1 dyrektywy 2016/800, a w polskim prawie karnym brakuje definicji nieletniego.

Celem ustawy zmieniającej z 7.07.2023 r. w odniesieniu do Kodeksu postępowania karnego jest potrzeba kształtowania unormowań prawa karnego procesowego w sposób służący urzeczywistnieniu naczelnej zasady postępowania karnego – zasady trafnej reakcji karnej, jak również realizacji prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie. Ustawa dookreśla przesłanki uzasadniające wyłączenie sprawy do odrębnego postępowania, rozszerza możliwość odbioru pisma pozostawionego w placówce pocztowej, a także wprowadza możliwość doręczeń pism sądowych przez portal informacyjny. Wzorem regulacji przewidzianych w procedurze cywilnej ustawodawca wprowadza możliwość ograniczonego odstępstwa od zasady niezmienności składu orzekającego, a także instytucje narady wstępnej oraz wyroku częściowego.

Wprowadzone z mocy ustawy nowelizującej z 7.07.2023 r. zmiany przepisów postępowania karnego weszły w życie z dniem 28.09.2023 r. Wyjątek stanowią przepisy art. 34, art. 133a, art. 294 § 1, art. 402 § 2a, art. 404 § 2a, art. 404b, art. 404c, art. 439 § 1 pkt 2, art. 448 § 1a k.p.k., które wejdą w życie w dniu 14.03.2024 r.