Szczepanowska Elżbieta, Komentarz do spraw o rozwód

Zgodnie z art. 18 Konstytucji RP małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Z zasady trwałości związku małżeńskiego wynika, że jego ustanie następuje w sytuacjach określonych przepisami prawa. Małżeństwo ustaje na skutek:

Rozwód jest jednym ze sposobów spowodowania ustania małżeństwa. Jest instytucją tak dawną jak małżeństwo. W okresie międzywojennym prawo małżeńskie nie zostało zunifikowane (obowiązywało tzw. prawo dzielnicowe, które w różny sposób regulowało rozwód i separację).

Z dniem 1 stycznia 1946 r. dekretem z dnia 25 września 1945 r. – Prawo małżeńskie (Dz. U. Nr 48, poz. 270) instytucję rozwodu wprowadzono dla całego obszaru Polski, zniesiono instytucję separacji prawnej występującą w prawie małżeńskim obowiązującym w niektórych dzielnicach Rzeczypospolitej. W myśl art. 24 dekretu „na żądanie jednego z małżonków sąd orzeka rozwód, jeżeli uzna, że wzgląd na dobro niepełnoletnich dzieci nie stoi temu na przeszkodzie, oraz jeżeli stwierdzi stały rozkład pożycia małżeńskiego”. W dekrecie wymieniono ważne przyczyny rozkładu pożycia np.: „cudzołóstwo, nastawanie na życie powoda lub jego dziecka, odmawianie środków na utrzymanie rodziny, opuszczenie wspólnego zamieszkania bez słusznej przyczyny, dopuszczenie się przestępstwa hańbiącego, hulaszcze lub rozwiązłe życie, uprawianie zajęcia hańbiącego lub ciągnienie zeń zysków, nałogowe pijaństwo lub narkomania, weneryczna choroba zaraźliwa dla małżonka lub niebezpieczna dla potomstwa, choroba psychiczna, niemoc płciowa przed ukończeniem 50 roku życia”. W drodze wykładni art. 24 dekretu orzecznictwo ukształtowało zasadę rekryminacji, odmawiając małżonkowi, który wyłącznie swoim zawinionym zachowaniem doprowadził do trwałego rozkładu pożycia, możliwości uzyskania rozwodu na jego żądanie; dopuszczalne było orzeczenie rozwodu z winy obojga małżonków [B. Czech (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2011, s. 366 i n. oraz powołana tam literatura].

Od 1 października 1950 r. obowiązywał kodeks rodzinny (ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r., Dz. U. Nr 34, poz. 308), który jako przesłankę rozwodu przyjął „zupełny i trwały” rozkład pożycia wywołany przez „ważne powody” (art. 29 § 1 k.r.) – bez ich wymieniania. Kodeks rodzinny przewidywał niedopuszczalność rozwodu ze względu na dobro małoletnich dzieci (art. 29 § 2 k.r.), a także, jeżeli „żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód” (art. 30 § 1 k.r.), „jednakże mimo braku takiej zgody sąd, mając na względzie interes społeczny, może orzec rozwód w przypadkach wyjątkowych, jeżeli małżonkowie pozostają w długotrwałym rozłączeniu” (art. 30 § 2 k.r.) [B. Czech (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy..., red. K. Piasecki, s. 368 i n.].

Obecnie instytucję rozwodu regulują przepisy ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 2082), który obowiązuje od 1 stycznia 1965 r. Podstawowe przesłanki rozwodowe, zawarte w art. 56 k.r.o., zostały przejęte z kodeksu rodzinnego z 1950 r. Usunięta została wzmianka o ważnych powodach rozkładu pożycia. Wprowadzono kolejną negatywną przesłankę rozwodową (art. 56 § 2in fine k.r.o.), zgodnie z którą rozwód jest niedopuszczalny, jeżeli z innych względów (niż dobro dzieci) jego orzeczenie byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Inaczej niż w kodeksie rodzinnym z 1950 r. sformułowana została zasada rekryminacji – mimo braku zgody niewinnego małżonka rozwód jest dopuszczalny, jeżeli odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 3in fine k.r.o.) [B. Czech (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy..., red. K. Piasecki, s. 369].

Z powyższego wynika, że podstawy orzekania rozwodu nie uległy gruntownej zmianie, w związku z tym bogaty dorobek wypracowany przez orzecznictwo sprzed wejścia w życie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego może okazać się pomocny także współcześnie. Należy jednak pamiętać, aby korzystać z niego w odpowiednim zakresie. Uchwały całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego dotyczące spraw rozwodowych, które utraciły wiążący walor wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, zachowały jednak znaczenie jako rodzaj wykładni sądowej (uchwała pełnego składu SN z dnia 5 maja 1992 r., KwPr 5/92, OSNC 1993, nr 1–2, poz. 1; art. 178 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 62 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 499 z późn. zm.).

Na podstawie danych statystycznych dotyczących orzekania rozwodów na przestrzeni 13 ostatnich lat można sformułować wniosek, że jest to istotny problem społeczny zarówno w Polsce, jak i w państwach Unii Europejskiej.

W Polsce w ostatnich latach ustaje ponad 200 tys. małżeństw rocznie, w tym około 30% w wyniku rozwodu, a pozostałych prawie 70% w wyniku śmierci współmałżonka. W latach 90. ubiegłego wieku oraz na początku bieżącego stulecia proporcje wynosiły niespełna 20 do ponad 80 (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/malzenstwa-i-dzietnosc-w-polsce,23,1.html, dostęp: 6 maja 2016 r.).

W poszczególnych latach w Polsce liczba orzeczonych rozwodów przedstawiała się następująco: 2000 r. – 42 770; 2001 r. – 45 308; 2002 r. – 45 414; 2003 r. – 48 632; 2004 r. – 56 332; 2005 r. – 67 578; 2006 r. – 71 912; 2007 r. – 66 586; 2008 r. – 65 475; 2009 r. – 65 345; 2010 r. – 61 300; 2011 r. – 64 594; 2012 r. – 64 432; 2013 r. – 66 132; 2014 r. – 65 761 (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-demograficzny-2015,3,9.html, dostęp: 6 maja 2016 r.).

W 2014 r. na każdy 1000 istniejących małżeństw 7,3 zostało rozwiązanych orzeczeniem sądu, podczas gdy na początku lat 90. było ich 4,6. W ponad 2/3 przypadków powództwo o rozwód wnosi kobieta. Natomiast orzeczenie rozwodu z winy żony następuje w ponad 3% przypadków (wina męża orzekana jest w 18% rozwodów), ale przeważnie sąd nie orzeka winy (ok. 74% rozwodów). Najczęściej jako przyczynę rozwodu małżonkowie deklarują niezgodność charakterów (ponad 1/3 wszystkich rozwodów), kolejne przyczyny to zdrada lub trwały związek uczuciowy z inną osobą (1/4 rozwodów) oraz alkoholizm (19%). Rozwiedzeni małżonkowie przeżywają ze sobą średnio około 14 lat (staż małżeński nieznacznie się wydłuża); z roku na rok są też trochę starsi. W 2013 r. statystyczny rozwiedziony mężczyzna miał średnio 40–41 lat, kobiety były o ponad 2 lata młodsze.

Wyznaczając opiekę nad małoletnimi dziećmi pozostającymi z rozwiedzionego małżeństwa, sąd najczęściej przyznaje opiekę wyłącznie matce (60% przypadków w 2013 r.), wyłącznie ojcu jedynie w około 5% przypadków, a w stosunku do 34% rozwiedzionych małżeństw orzeka wspólne wychowywanie dzieci (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/malzenstwa-i-dzietnosc-w-polsce,23,1.html, dostęp: 6 maja 2016 r.).

W opracowaniu przygotowanym przez Główny Urząd Statystyczny w ramach zrealizowanego w listopadzie 2015 r. projektu Eurostatu dotyczącego dzietności, zawierania i rozpadu małżeństw oraz stanu cywilnego ludności w poszczególnych krajach Unii Europejskiej wskazano, że z punktu widzenia prawnego stanu cywilnego ponad połowa ludności w wieku 20 lat i więcej 28 krajów Unii Europejskiej żyje w związkach małżeńskich (55,3%). Ze spisów ludności przeprowadzonych około 2011 r. we wszystkich krajach Unii wynika, że osób rozwiedzionych jest 7,4%, ze zróżnicowaniem w poszczególnych państwach członkowskich. Kolejne grupy to kawalerowie i panny – 28,1%, osoby owdowiałe – 8,9%.

W poszczególnych państwach UE odsetek osób pozostających w małżeństwie jest zróżnicowany. Najwyższy – ponad 60% – odnotowano na Cyprze, Malcie, w Grecji, Rumunii i Polsce (por. tabela). Mniej niż połowa ludności (w wieku 20 lat i więcej) pozostaje w prawnym związku małżeńskim w Estonii, Szwecji, na Łotwie, Węgrzech, w Finlandii i Słowenii. Największy odsetek osób rozwiedzionych w krajach UE odnotowano na Łotwie, w Estonii i Czechach (13–15%), najniższy – na Malcie (0,6%), w Irlandia i we Włoszech.