Świecki Dariusz, Konstrukcja apelacji jako środka odwoławczego w procesie karnym

Historia skodyfikowanej apelacji jako środka odwoławczego jest powiązana z przemianami ustrojowymi w naszym kraju, w wyniku których dokonywano również reformy procedury karnej. W okresie II Rzeczypospolitej apelacja jako środek odwoławczy funkcjonowała na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1928 r. W czasach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej apelacja zniknęła z procedury karnej po reformie z 1949 r. , gdyż zastąpiła ją rewizja. Po transformacji ustrojowej zapoczątkowanej w 1989 r. apelacja została przywrócona ustawą z 29.06.1995 r., która weszła w życie z dniem 1.01.1996 r. Ustawa ta znowelizowała Kodeks postępowania karnego z 1969 r. w zakresie postępowania odwoławczego. Zastąpiono nazwę środka odwoławczego „rewizja” nazwą „apelacja”, która następnie została wprowadzona do Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. Jednakże, poza zmianą nazwy, nie uległ początkowo zmianie model postępowania odwoławczego, co świadczy o tym, że do terminologii nie należy przywiązywać nadmiernego znaczenia, gdyż o charakterze określonego środka odwoławczego nie decyduje jego nazwa, lecz wewnętrzna struktura. Wprowadzona wówczas apelacja stanowiła w rzeczywistości kopię rewizji, która została zbudowana z elementów apelacji i kasacji z okresu międzywojennego.

Apelacja jako środek odwoławczy kształtuje model postępowania odwoławczego. Model ten ma charakter mieszany, określany też w doktrynie modelem hybrydowym , w którym występują elementy apelacyjności, kasatoryjności i rewizyjności właściwe poszczególnym systemom środków odwoławczych . W takim modelu ważne jest natomiast właściwe ustawienie proporcji pomiędzy poszczególnymi jego elementami. Po wejściu w życie Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. elementy rewizyjności dominowały nad elementami apelacyjnymi. Nowelizacje z lat 2013 r. i 2015 r. zmieniły te proporcje i zdecydowanie zwiększyły apelacyjność postępowania odwoławczego.

Apelacja jako środek odwoławczy od wyroku realizuje konstytucyjny standard dwuinstancyjności postępowania sądowego. Otwarta natomiast pozostaje kwestia zakresu uprawnień sądu odwoławczego do merytorycznego orzekania. Wspomniane nowelizacje z lat 2013 i 2015 zwiększyły to uprawnienie. Pozostają jednak nadal ograniczenia w merytorycznym orzekaniu sądu odwoławczego.

Główną metodą badawczą zastosowaną w tym opracowaniu jest metoda formalno-dogmatyczna, która posłużyła do dokonania analizy i interpretacji obowiązujących przepisów dotyczących apelacji umiejscowionej w systemie środków odwoławczych.

Kompleksowa prezentacja apelacji została poprzedzona analizą standardów konstytucyjnych i konwencyjnych, które dotyczą środków zaskarżenia w kontekście normatywnych rozwiązań zawartych w Kodeksie postępowania karnego. W tej płaszczyźnie zaprezentowano apelację jako środek odwoławczy umiejscowiony w systemie kontroli odwoławczej. Wskazano także cechy charakterystyczne apelacji.

Głównym celem pracy jest przedstawienie konstrukcji apelacji jako środka odwoławczego służącego do zaskarżenia wyroku lub jego uzasadnienia. Elementy składowe apelacji nie tylko stanowią warunki formalne skutecznego jej wniesienia, lecz także rzutują na zakres kontroli odwoławczej, a następnie na granice orzekania sądu odwoławczego. Mają one różne znaczenie i różny wpływ na rozpoznanie sprawy – od niewielkiego, jak wniosek odwoławczy, po zasadnicze, jak zakres zaskarżenia i zarzuty odwoławcze. Wszystkie zostały omówione. Jednak szczególny nacisk został położony na zarzuty odwoławcze. Wskazano istotne cechy oraz zasady i sposób ich formułowania. Zarzuty odwoławcze jako element składowy środka odwoławczego odgrywają znaczącą rolę w systemie kontroli odwoławczej, gdyż w wypadku ich postawienia sąd odwoławczy jest nimi związany. Prawidłowa budowa zarzutu odwoławczego ma więc duże znaczenie przy rozpoznawaniu apelacji.

W pierwszej jednak kolejności przedstawiono drogę do wniesienia apelacji, począwszy od złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku po jej rozpoznanie. Skuteczne wniesienie apelacji zobowiązuje sąd odwoławczy do jej rozpoznania. Następuje ono w granicach wskazanych przez skarżącego, które określają zakres kontroli odwoławczej oraz granice orzekania sądu odwoławczego. Apelację rozpoznaje sąd drugiej instancji. Wobec tego przedstawiono także przebieg postępowania apelacyjnego. Sąd ten rozpoznaje apelację co do zasady na rozprawie. Omówiono więc także przebieg rozprawy apelacyjnej w poszczególnych jej etapach. Zakończenie postępowania przed sądem drugiej instancji następuje w związku z wydaniem wyroku. Rodzaje wyroków sądu odwoławczego związane są z zakresem uprawnień tego sądu. Obecnie dominuje uprawnienie do merytorycznego orzekania. Wobec tego przedstawiono podstawy wydania poszczególnych wyroków, ze szczególnym uwzględnieniem przepisów regulujących wyrok uchylający i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania. Podlega on obecnie zaskarżeniu w drodze skargi na wyrok sądu odwoławczego. Wydanie wyroku przez sąd odwoławczy otwiera drogę do jego zaskarżenia nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia. Istotny w tym aspekcie jest obowiązek sądu odwoławczego sporządzenia na wniosek lub z urzędu pisemnego uzasadnienia. Zakres i wymogi tego uzasadnienia zostały szczegółowo omówione. Przedstawiono też zasady zaskarżenia apelacją uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji oraz przebieg postępowania odwoławczego.

W publikacji wykorzystano dorobek piśmiennictwa i bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zawiera ona także praktyczne wskazówki dotyczące budowy apelacji.

Uwzględniono również zmiany wynikające z ustawy z 7.07.2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 2600) wchodzące w życie 14.03.2023 r. W Sejmie trwają jednak prace nad przesunięciem tego terminu na 1.10.2023 r. (rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 2860, https://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2860, dostęp: 1.02.2023 r.).