Dobrowolski Zbysław, Kontrola zarządcza. Metody, techniki, koncepcje

Jednostki sektora finansów publicznych są zobligowane przepisami ustawy o finansach publicznych do stosowania od 1.01.2010 r. kontroli zarządczej w swojej działalności. W innych krajach, w szczególności w przypadku podmiotów należących do sektora prywatnego, jest ona wdrożona już od dziesięcioleci. To m.in. na podstawie rozwiązań przyjętych w amerykańskim biznesie i organizacjach publicznych opracowano polskie rozwiązania w zakresie kontroli zarządczej, w tym jej standardy, które Minister Finansów wprowadził do porządku prawnego komunikatem nr 23 z 16.12.2009 r. w sprawie standardów kontroli zarządczej dla sektora finansów publicznych (Dz.Urz. MF Nr 15, poz. 84).

Stosowanie kontroli zarządczej w organizacjach publicznych powinno przynieść zauważalną poprawę, mierzoną znaczącym spadkiem liczby naruszeń dyscypliny finansów publicznych. W rzeczywistości, jak wykazała analiza danych zawartych w opublikowanych sprawozdaniach Głównego Rzecznika Dyscypliny Finansów Publicznych, tak nie jest. Implementacja wszystkich założeń kontroli zarządczej napotyka na trudności, a część badaczy i praktyków głosi nawet pogląd, że kontrola zarządcza to jedynie rodzaj kontroli instytucjonalnej, co oczywiście nie znajduje uzasadnienia. Pomimo wielu wartościowych opracowań, w tym polskich autorów, nadal istnieje niedostatek badań, których efektem jest identyfikacja luk w zakresie kontroli zarządczej. Taka identyfikacja pozwala na ustalenie, jakie metody i techniki należy zastosować w ramach kontroli zarządczej, aby lepiej zrealizować jej cele.

Poprawa działalności każdej organizacji wymaga znajomości przez jej kierownictwo i pracowników metod i technik rozwiązywania problemów zarządzania, a także zrozumienia, że stochastyczne wdrożenie kontroli zarządczej nie sprzyja sprawnej realizacji zadań. Niezadowalający stopień poprawy funkcjonowania organizacji publicznych stanowił asumpt do podjęcia badań dotyczących kontroli zarządczej i opublikowania ich wyników.

Celami badań były: analiza i przedstawienie istoty, funkcji i obszarów kontroli zarządczej; zidentyfikowanie luk kontroli zarządczej; ustalenie, jaka jest znajomość założeń kontroli zarządczej, metod i technik rozwiązywania problemów zarządzania przez osoby zatrudnione w organizacjach stosujących kontrolę zarządczą; sformułowanie wytycznych w zakresie stosowania standardów kontroli zarządczej. Pośrednim celem pracy jest systematyzacja aparatu pojęciowego.

Rozpatrywanie kontroli zarządczej poprzez pryzmat ontologii zarządzania pozwala na sformułowanie m.in. problemu badawczego: 1) czym jest kontrola zarządcza? Wśród innych problemów badawczych należy wymienić: 2) jaka jest znajomość koncepcji kontroli zarządczej i jej celów, metod i technik rozwiązywania problemów zarządzania oraz podnoszenia efektywności działań wśród kierownictwa i pracowników organizacji stosujących kontrolę zarządczą? 3) jakie obszary działalności organizacji są objęte kontrolą zarządczą? 4) jakie są funkcje kontroli zarządczej? 5) jaki jest zakres przedmiotowy stosowanej w organizacjach samooceny kontroli zarządczej? 6) jakie są luki kontroli zarządczej?

Sformułowano następującą hipotezę: Istnieje zależność pomiędzy zakresem stosowanej w organizacjach samooceny kontroli zarządczej a znajomością przez kierownictwo i pracowników tych organizacji metod i technik zarządzania. Badania zmierzają do ustalenia, że słaba znajomość przez kierownictwo i pracowników metod i technik rozwiązywania problemów zarządzania skutkuje powstawaniem luk kontroli zarządczej, definiowanych jako obszary działalności organizacji nieobjęte samooceną kontroli zarządczej.

Przedstawionym wyżej celom i problemom badawczym podporządkowano konstrukcję opracowania, w którym przedstawiono istotę kontroli zarządczej, jej cele, zdefiniowano pojęcie organizacji, w których kontrola zarządcza funkcjonuje, a także przedstawiono założenia standardów kontroli zarządczej, metody i techniki rozwiązywania problemów zarządzania, które towarzyszą opracowywaniu, realizowaniu i rozliczaniu celów i zadań, jak też wyniki badań prowadzonych w sposób właściwy dla dziedziny nauk społecznych, dyscypliny nauk o zarządzaniu i jakości. W badaniach wykorzystano wywiady niestandaryzowane, nieustrukturalizowane łącznie z 430 osobami, obserwacje nieuczestniczące, obserwacje bezpośrednie, przeprowadzone w organizacjach, jak też analizę tekstu, uzupełnione systematycznym przeglądem literatury, co przedstawiono w odrębnym rozdziale opracowania.

Odnotować należy, że opracowując wytyczne standardów kontroli zarządczej, zachowano układ odpowiadający celom kontroli zarządczej wymienionym w art. 68 u.f.p. Z tego też względu problematykę zarządzania ryzykiem przedstawiono po prezentacji innych celów kontroli zarządczej.

Choć badania prowadzono z perspektywy dyscypliny nauk o zarządzaniu i jakości, zauważyć należy, że opracowanie może stanowić inspirację dla badaczy reprezentujących inne dyscypliny naukowe. Na przykład z perspektywy dyscypliny ekonomia i finanse interesującą kwestią jest wpływ stosowania kontroli zarządczej na tworzenie i wykonywanie planów finansowych jednostek sektora finansów publicznych, zaś z perspektywy prawników interesujący może być wpływ stosowania kontroli zarządczej na dyscyplinę finansów publicznych.