Rejmer Dawid, Łączenie spółek kapitałowych. Regulacje prawnorachunkowe w Kodeksie spółek handlowych i innych ustawach

Połączenia spółek w rozumieniu Kodeksu spółek handlowych są częścią szerszego zjawiska gospodarczego nazywanego fuzjami i przejęciami (ang. mergers and acquisitions). Działania uczestników rynku w tym zakresie najczęściej będą przybierały formę prawną zawierania umów sprzedaży udziałów lub akcji czy dokonywania zmian w strukturze podmiotów poprzez procesy transformacyjne (połączenia, podziały, przekształcenia). Niniejsza publikacja koncentruje się na połączeniach w rozumieniu Kodeksu spółek handlowych, czyli zarówno takich, które wpisują się w kategorię fuzji i przejęć, jak i takich, które są dokonywane wyłącznie w celu zmiany struktury istniejącej już grupy kapitałowej.

Łączenie spółek jest przedmiotem regulacji zarówno prawa handlowego, jak i – między innymi – prawa bilansowego oraz prawa podatkowego. W niniejszej publikacji aspekty podatkowe zostały pominięte, a akcent został położony na analizę łączenia spółek na styku prawa handlowego i prawa bilansowego. Wybór zagadnienia został podyktowany potrzebą pogłębionego spojrzenia na kwestię łączenia spółek w zakresie wzajemnego oddziaływania na siebie norm prawa handlowego oraz bilansowego. W literaturze przedmiotu można spotkać w zasadzie wyłącznie ujęcia jednostronne, czyli takie, które analizują zagadnienie albo od strony prawa handlowego, albo od strony prawa bilansowego. Nie jest to podejście trafne, skoro szereg pojęć bilansowych (jak kapitał zakładowy, kapitał zapasowy, zysk) jest elementem także regulacji prawa handlowego. Wymagają one wyjaśnienia na tle całokształtu regulacji prawa bilansowego, które poprzez te pojęcia wpływa na funkcjonowanie prawa handlowego. Należy zwrócić uwagę, że łączenie spółek jest szczególnym wydarzeniem zarówno od strony prawa handlowego, jak i prawa bilansowego. Jest ono na tyle istotne, że podstawowe akty prawne regulujące tę materię (Kodeks spółek handlowych oraz ustawa o rachunkowości) zawierają wyodrębnione części (dział, rozdział) dotyczące wyłącznie tego wydarzenia. Powyższe uzasadnia spojrzenie na połączenie z szerszej perspektywy, ściśle łączącej perspektywę prawa handlowego z perspektywą prawa bilansowego.

Łączenie spółek nie jest instytucją nową, było ono przedmiotem regulacji jeszcze pod rządami Kodeksu handlowego, a nawet wcześniej. Obecny kształt regulacji prawnohandlowych oraz bilansowych został w dużej mierze podyktowany procesem integracji Polski z Unią Europejską. Prawodawca europejski przywiązuje dużą wagę do instytucji łączenia spółek, czemu daje wyraz chociażby przez rozporządzenie dotyczące stosowania międzynarodowych standardów rachunkowości oraz dotyczące tej kwestii dyrektywy.

Publikacja odpowiada na następujące pytania:

Ponadto konieczne jest też udzielenie odpowiedzi na następujące pytania uzupełniające:

Punktem wyjścia jest przyjęcie założenia, że prawne uwarunkowania połączenia wpływają na jego księgowe rozliczenie, jak również, że sposób tego rozliczenia wpływa na prawa i obowiązki głównych interesariuszy procesu połączenia, tj. spółki przejmowanej i spółki przejmującej lub spółek łączących się oraz spółki nowo zawiązanej oraz ich wspólników . Celem publikacji nie jest powielanie szczegółowej analizy ani samych prawnohandlowych aspektów łączenia spółek, ani zagadnień stricte rachunkowych, które doczekały się już licznych opracowań. Celem publikacji jest natomiast wyciągnięcie wniosków z dotychczasowych opracowań z zakresu prawa handlowego i prawa bilansowego, rozpatrywanych jednak łącznie, a nie w oderwaniu od siebie.

Publikacja podzielona jest na pięć rozdziałów. Rozdział 1 dotyczy wybranych zagadnień prawa bilansowego, które mają znaczenie w kontekście łączenia spółek. W tym kontekście istotne jest przedstawienie aparatu pojęciowego, którym posługuje się ustawodawca przy opisywaniu zdarzeń o charakterze księgowym, a które są również wykorzystywane przy konstruowaniu przepisów prawa handlowego. Ważne jest także ustalenie, czy tym samym pojęciom mogą być nadawane różne znaczenia na gruncie obu gałęzi prawa. Kluczowe znaczenie, w tym kontekście, mają pojęcia kapitału własnego oraz kapitału zakładowego. Jest to bowiem obszar, w którym wzajemne współoddziaływanie prawa handlowego oraz bilansowego jest najsilniejsze. Rozdział 1 stanowi zatem próbę wprowadzenia porządku terminologicznego, który jest niezbędny na dalszym etapie, kiedy to niewłaściwe rozumienie pojęć mogłoby doprowadzić do błędnych wniosków.

Warto zwrócić uwagę, że już w samej warstwie definicji połączenia występuje różnica w semantyce stosowanej przez prawodawców polskiego i europejskiego. Zgodnie z art. 492 k.s.h. spółka przejmowana lub spółki łączące się przekazują na rzecz spółki przejmującej lub nowo zawiązanej „majątek”, natomiast zgodnie z art. 89 dyrektywy 2017/1132 przekazywane są „aktywa i pasywa”. Pojęciom aktywów i pasywów na gruncie prawa prywatnego często przypisuje się nieprecyzyjne znaczenie. Ważne jest zatem to, w jaki sposób pojęcia te zostały zdefiniowane przez polskiego ustawodawcę. Nieprecyzyjna terminologia stosowana na gruncie Kodeksu spółek handlowych może stanowić istotne źródło wątpliwości interpretacyjnych dotyczących poszczególnych przepisów regulujących połączenie.

Rozdział 2 zawiera analizę wybranych elementów planu połączenia oraz załączników do planu połączenia, tj. tych, które są istotne z punktu widzenia bilansowych aspektów połączenia. Istotą połączenia jest nabycie aktywów i pasywów spółki przejmowanej (spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki) przez spółkę przejmującą (spółkę nowo zawiązaną) w zamian za co wspólnicy spółki przejmowanej (spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki) otrzymują udziały lub akcje w spółce przejmującej (spółce nowo zawiązanej). Na gruncie planu połączenia ta operacja gospodarcza jest wyrażana przez stosunek wymiany udziałów lub akcji , zwany także parytetem wymiany. Stosunek wymiany to określenie liczby udziałów lub akcji, które zostaną przyznane wspólnikom spółki przejmowanej (spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki) w odniesieniu do liczby udziałów lub akcji, które takim wspólnikom przysługują w spółce przejmowanej (spółkach łączących się przez zawiązanie nowej spółki).

W zakresie ustalenia stosunku wymiany można wskazać na następujące kwestie budzące wątpliwości, które będą przedmiotem analizy: 1) obowiązek bądź brak obowiązku sporządzenia wyceny na potrzeby ustalenia stosunku wymiany; 2) dopuszczalność prezentacji stosunku wymiany w liczbach innych niż naturalne . W szczególności dość powszechnie spotykanym poglądem jest pogląd głoszący, że podstawą do ustalenia stosunku wymiany udziałów są wyceny spółki przejmowanej oraz spółki przejmującej (połączenie przez przejęcie) albo spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki (połączenie przez zawiązanie nowej spółki). W literaturze przedmiotu wyrażany jest jednak także pogląd, zgodnie z którym stosunek wymiany udziałów może być określony dowolnie, czyli w oderwaniu od takich wycen. Poglądy te będą poddane weryfikacji. Nie chodzi tutaj wyłącznie o to, czy do planu połączenia należy załączyć jedną, czy więcej wycen, ale także o to, co miałoby być wyceniane, w jakim celu, a w konsekwencji – jakimi metodami.

Drugim elementem planu połączenia, który ma znaczenie z punktu widzenia rachunkowości, są dopłaty (art. 492 § 2 i 3 k.s.h.). Poza udziałami i akcjami wydawanymi wspólnikom spółki przejmowanej (spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki) plan połączenia może przewidywać mechanizm dopłat dla wspólników bądź od wspólników. By ograniczyć rozliczenia pieniężne przy połączeniu, wysokość dopłat jest ograniczona do 10% wartości bilansowej udziałów lub akcji przyznanych w spółce przejmującej, określonych na podstawie oświadczenia o stanie księgowym spółki przejmującej (połączenie przez przejęcie) lub 10% wartości nominalnej przyznanych udziałów lub akcji (połączenie przez zawiązanie nowej spółki). Celem tej części publikacji będzie analiza dopłat w kontekście zasad przewidzianych w dyrektywie 2017/1132, w szczególności weryfikacja poprawności implementacji dyrektywy w zakresie maksymalnych dopłat. Istotne jest także poddanie analizie kwestii sposobu księgowego pokrycia dopłat oraz wskazanie różnic w tym zakresie między połączeniem przez przejęcie a połączeniem przez zawiązanie nowej spółki. Dopłaty wpływają także na inne kwestie bilansowe. Ustawa o rachunkowości odnosi się po części do wpływu dopłat na strukturę aktywów i pasywów po połączeniu. Dopłaty należy także przeanalizować pod kątem ich wpływu na cenę przejęcia, która jest ustalana jedną z metod księgowego rozliczenia połączenia.

Ostatnie zagadnienie poruszane w rozdziale 2 dotyczy analizy charakteru prawnego oświadczenia o stanie księgowym (art. 499 § 2 pkt 4 k.s.h.). Pojęcie to jest używane wyłącznie na gruncie prawa handlowego i nie ma swojego jednoznacznego odpowiednika w prawie bilansowym. Istotne jest zatem ustalenie, czym jest to oświadczenie, jak powinno być sporządzone oraz jakie informacje powinno zawierać. Istotna jest także ocena przydatności oświadczenia na potrzeby rachunkowego rozliczenia połączenia.

Rozdział 3 dotyczy wybranych czynności przygotowujących połączenie, a następujących po uzgodnieniu planu połączenia. Analiza obejmuje następujące czynności: sporządzenie sprawozdania uzasadniającego połączenie, wypełnienie obowiązku informacyjnego względem wspólników oraz badanie planu połączenia przez biegłego. Istotnym elementem sprawozdania uzasadniającego połączenie jest przedstawienie ekonomicznego uzasadnienia przyjętego stosunku wymiany. Z tego powodu ta część publikacji łączy się z analizą sposobów ustalenia stosunku wymiany przeprowadzoną w rozdziale 2. Celem rozdziału 3 jest odpowiedź na pytanie o to, jakie informacje związane z kwestiami bilansowymi powinny zostać ujawnione w sprawozdaniu uzasadniającym połączenie oraz kiedy takie sprawozdanie powinno zostać sporządzone.

Zarządy spółek podlegających połączeniu mają obowiązek informować się wzajemnie oraz swoich wspólników o istotnych zmianach w aktywach i pasywach (art. 501 § 2 k.s.h.). Ważna jest zatem odpowiedź na pytanie o to, czemu służy przekazywanie tych informacji. Dodatkowo analiza będzie obejmowała ustalenie zdarzeń, które mogą świadczyć o istotnej zmianie w aktywach i pasywach.

W zakresie badania przez biegłego planu połączenia istotnym zagadnieniem jest przede wszystkim tożsamość biegłego badającego plan połączenia. Wątpliwości dotyczą głównie tego, kto może być biegłym badającym plan połączenia i jakie konsekwencje ma przyjęcie, że jest on biegłym sądowym, jak również znaczenia powołania na biegłego rewidenta. Rozdział 3 zawiera także analizę kwalifikacji prawnej opinii z badania planu połączenia.

Rozdział 4 obejmuje problematykę bilansowych metod rozliczenia połączenia. Ustawa o rachunkowości wymienia dwa sposoby księgowego rozliczenia połączenia: metodę nabycia oraz metodę łączenia udziałów. W związku z powyższym należy postawić pytanie o to, czy są to jedyne metody, którymi może być rozliczone połączenie, szczególnie w kontekście stosowania przez niektóre podmioty międzynarodowych standardów rachunkowości.

Istotna jest także odpowiedź na pytania: w jaki sposób w metodzie nabycia powstaje wartość firmy lub ujemna wartość firmy? Jakie skutki ma ujawnienie jednej bądź drugiej wartości dla wspólników spółki przejmującej lub nowo zawiązanej? Z punktu widzenia prawidłowego rozliczenia połączenia metodą nabycia kluczowe znaczenie ma prawidłowe ustalenie, która spółka jest spółką przejmującą, a która jest spółką przejmowaną. Ze względu na fakt, że w literaturze z zakresu rachunkowości powszechnie przyjmuje się, iż spółka przejmująca w rozumieniu prawnohandlowym może być spółką przejmowaną w rozumieniu rachunkowym, niezbędne jest przeprowadzenie pogłębionej analizy prawa bilansowego w tym zakresie.

Rozdział 5 zawiera przegląd głównych zagadnień problemowych na gruncie bilansowego rozliczenia połączenia i jego styku z prawem handlowym, w szczególności ich wpływu na sytuację korporacyjną wspólników spółki przejmującej lub nowo zawiązanej. Pierwszym pytaniem, które wymaga odpowiedzi, jest pytanie o to, czy księgowa metoda rozliczenia połączenia spółek wpływa na zdolność dywidendową spółki przejmującej lub nowo zawiązanej po połączeniu.

Kolejnym poruszanym zagadnieniem jest sposób, w jaki dochodzi do pokrycia kapitału zakładowego wynikającego z podwyższenia kapitału zakładowego w spółce przejmującej lub utworzenia kapitału zakładowego w spółce nowo utworzonej. Dniem połączenia jest dzień, w którym sąd rejestrowy wpisuje połączenie w rejestrze spółki przejmującej lub spółki nowo zawiązanej. W tym dniu, co do zasady, dochodzi również do podwyższenia kapitału zakładowego (spółka przejmująca) bądź do utworzenia nowego kapitału zakładowego (spółka nowo utworzona). W związku z powyższym powstaje wątpliwość, jak należy traktować sytuację, w której kwota podwyższenia kapitału zakładowego lub utworzony kapitał zakładowy przekracza wartość majątku spółki przejmowanej (spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki).

Obszarem, który został pominięty przez ustawodawcę, i to zarówno na gruncie prawa handlowego, jak również na gruncie prawa bilansowego, jest kwestia sprawozdania finansowego spółki, która w wyniku połączenia jest wykreślana z rejestru. Analiza ma na celu przedstawienie możliwych sposobów uregulowania tej kwestii przez ustawodawcę, jak również ma doprowadzić do przedstawienia najważniejszych problemów wynikających z braku obowiązywania jasnej regulacji w tym zakresie.

Publikacja koncentruje się na zagadnieniu łączenia się spółek kapitałowych, nie odnosi się natomiast do specyficznych zagadnień i trudności związanych z łączeniem się spółek osobowych, szczególnie takich spółek, które nie są zobowiązane do prowadzenia ksiąg rachunkowych. Przedmiotem opracowania nie jest także transgraniczne łączenie się spółek, które jest uregulowane odrębnie zarówno przez prawodawcę europejskiego, jak i przez prawodawcę polskiego. Wreszcie publikacja nie dotyczy tych aspektów prawnych połączenia, które nie mają znaczenia lub mają drugorzędne znaczenie z perspektywy styku prawa handlowego i prawa bilansowego.