Jagielska-Burduk Alicja (red.), Mechanizmy prawne zarządzania dziedzictwem kultury

Oddawana w ręce Czytelników publikacja stanowi rezultat prac badawczych prowadzonych w ramach projektu naukowego Sonata „Mechanizmy prawne zarządzania dziedzictwem kultury”, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, na potrzeby którego stworzono nowy warsztat badawczy, wykorzystując metodologię nauk prawnych, zarządzania i ekonomii. Celem projektu było zbadanie instytucji prawnych leżących u podstaw zarządzania dziedzictwem kultury, a także uporządkowanie i ocena rozwiązań prawnych z zakresu ochrony dziedzictwa kultury. Podjęte przez Autorów badania miały przyczynić się do zdobycia wiedzy teoretycznej z zakresu prawa ochrony dziedzictwa kultury – stosunkowo nowej, kompleksowej gałęzi prawa.

Jako odbiorcy dziedzictwa kultury i jednocześnie uprawnieni do korzystania z dóbr kultury jesteśmy świadkami z jednej strony mniej lub bardziej udanego poszukiwania rozwiązań prawnych skierowanych na ochronę najważniejszych składników dziedzictwa (Lista Skarbów Dziedzictwa, projekt ustawy o narodowych dobrach kultury), a z drugiej – rozluźniania więzi pomiędzy społeczeństwem a dziedzictwem kultury, skutkującego w dłuższej perspektywie brakiem świadomości potrzeby realizowania tej ochrony. Plastycznym przykładem udziału społeczeństwa w debacie wokół dziedzictwa jest widownia obserwująca scenę, na której walczą ze sobą spersonalizowane dziedzictwo i ekonomia. Każde z nich wykorzystuje prawo do osiągnięcia swoich celów – dziedzictwo buduje z prawa tarczę do ochrony, a ekonomia traktuje prawo jako miecz, którym wywalczy rozwój (por. rys. 13). Niestety, widownia w wielu miejscach jest pusta, co niezbyt dobrze wróży na przyszłość.

Niezależnie od świadomości społecznej w debacie politycznej coraz częściej pojawiają się głosy za wykorzystaniem potencjału dziedzictwa w stymulowaniu rozwoju społeczeństwa, także w kontekście rozwoju gospodarczego (przemysły kreatywne, Regionalne Inteligentne Specjalizacje). Zarówno ustawodawca polski, jak i międzynarodowy czy unijny poszukują nowych narzędzi usprawniających ochronę dziedzictwa kultury. Dlatego też wątki państwowej i ponadpaństwowej ochrony dziedzictwa oraz jego efektywnego wykorzystania będą przeplatać się na łamach poszczególnych rozdziałów.

W publikacji zaprezentowano wyniki badań nad skutecznością mechanizmów prawnych zarządzania dziedzictwem kultury. Temat ten był w przekonaniu Autorów tym bardziej istotny, że dziedzictwo kultury postrzegane jest obecnie w kategorii wspólnego dorobku cywilizacji, który wymyka się spod prawnie dostępnych sposobów regulacji.

Książka składa się z trzech części: Zarządzenie dziedzictwem kultury, Prawo w zarządzaniu dziedzictwem kultury, Dziedzictwo kultury – ekonomia – prawo. W pierwszej części zawarto wprowadzenie do zarządzania dziedzictwem i ustalenia dotyczące nowego wizerunku dziedzictwa. W ramach drugiej części przeanalizowano kluczowe, zdaniem Autorów, dla dziedzictwa kultury instytucje prawne, w tym: fideikomis, trust, fundację, umowę darowizny oraz formy ochrony zabytków, które ze względu na cel i stosowanie również potraktowano jako mechanizm zarządzania. Z kolei w części trzeciej podjęto próbę oceny relacji pomiędzy prawem, dziedzictwem kultury a ekonomią.

Niniejsza publikacja jest pierwszą pozycją wydawniczą przedstawiającą mechanizmy prawne zarządzania dziedzictwem kultury i stanowi rezultat obszernych badań podstawowych. Analiza funkcjonowania instytucji prawnych w zarządzaniu dziedzictwem kultury miała na celu wzbogacenie dotychczasowej wiedzy z zakresu prawa ochrony zabytków o historyczną analizę dysponowania zabytkami i ocenę efektywności przyjmowanych dotąd rozwiązań. Prezentowane wyniki to kolejny głos w dyskusji wokół umiejscowienia składników dziedzictwa kultury w polskim i międzynarodowym systemie prawnym, a także przygotowanie pewnej podstawy do podjęcia pogłębionych badań o charakterze aplikowalnym w tym przedmiocie.

Uzupełnieniem publikacji będzie monografia przedstawiająca wyniki badań jakościowych, a dokładnie badań metodą focus group interview, podczas których moderatorzy poddawali dyskusji m.in. mechanizmy prawne zarządzania dziedzictwem kultury. Zogniskowane wywiady grupowe przeprowadzono w 2015 r. z udziałem trzech grup uczestników: kolekcjonerów, dyrektorów instytucji kultury oraz pracowników urzędów konserwatorskich. Słuszne wydaje się przywołanie wyrażonego w dalszej części publikacji stanowiska, że prawo własności zabytków i mogących się nimi stać dóbr kultury jest obecnie na zakręcie. Aby ustawodawca mógł bezpiecznie przemieścić na osi czasu ten wartościowy i cenny dla ludzkości zasób, musi zacząć działać w sposób bardziej przemyślany, co dla Autorów jest równoznaczne z włączeniem ekspertów do badań regulacji prawnych i prac legislacyjnych.

Bydgoszcz, jesienią 2015 r.

Alicja Jagielska-Burduk