Godlewska-Bujok Barbara (red.), Maniewska Eliza (red.), Ostaszewski Wojciech (red.), Raczkowski Michał (red.), Rączka Krzysztof (red.), Ziętek-Capiga Aleksandra (red.), Między ideowością a pragmatyzmem – tworzenie, wykładnia i stosowanie prawa. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Małgorzacie Gersdorf

Profesor Małgorzata Gersdorf urodziła się w rodzinie prawniczej jako jedyna córka sędzi Alicji Gersdorf de domo Nierychlewskiej i profesora Mirosława Gersdorfa, wybitnego uczonego, specjalisty prawa spółdzielczego. Prawnicza tradycja rodzinna niewątpliwie zdeterminowała dokonane przez Nią wybory.

Po ukończeniu Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Limanowskiego w Warszawie w 1971 r. rozpoczęła studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, które ukończyła w 1975 r. Pracę magisterską na temat efektywności egzekucji roszczeń alimentacyjnych i dochodzenia ojcostwa napisała pod kierunkiem Profesora Witolda Czachórskiego. Praca ta opublikowana została przez Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego w opracowaniu zbiorowym poświęconym prawu rodzinnemu (1976). Z Wydziałem Prawa i Administracji UW związała całe życie zawodowe. Pracując na nim, przeszła wszystkie szczeble kariery zawodowej – od asystenta stażysty, do stanowiska profesora. W 1981 r. pod kierunkiem Profesora Zbigniewa Salwy obroniła doktorat na podstawie rozprawy Zawarcie umowy o pracę (Warszawa 1985), za którą otrzymała nagrodę Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Dnia 10.03.2003 r. na macierzystym Wydziale przyjęto kolokwium habilitacyjne Jubilatki i Rada Wydziału jednogłośnie przyznała jej stopień naukowy doktora habilitowanego. Podstawą przeprowadzenia kolokwium habilitacyjnego była rozprawa Niewypłacalność pracodawcy w prawie pracy. Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych jako instytucja ochrony roszczeń pracownika (Warszawa 2002). Tytuł naukowy profesora został nadany Jubilatce 1.04.2015 r. (monografia profesorska: Prawo zatrudnienia, Warszawa 2013).

Aktywność zawodowa Pani Profesor Małgorzaty Gersdorf na Uniwersytecie Warszawskim zawsze była intensywna i wszechstronna. Koncentrowała się ona oczywiście na działalności naukowej i dydaktycznej, ale również działalność organizacyjna pokazuje, jak niezwykle ważny był i jest dla Jubilatki Uniwersytet i Wydział Prawa i Administracji.

Jubilatka jest autorką blisko 330 publikacji, w tym monografii, studiów, komentarzy, artykułów i glos. Dorobek ten jest zróżnicowany, gdyż dotyczy wszystkich wiodących aspektów prawa pracy, a także wybranych zagadnień ubezpieczeń społecznych. Są to w zdecydowanej większości opracowania naukowe, ale także dydaktyczne, eksperckie i popularnonaukowe. Jubilatka, jak mało kto, potrafi łączyć refleksję naukową z przekazem dydaktycznym i praktycznym. Pani Profesor Małgorzata Gersdorf jest wysokiej klasy, bardzo cenionym nauczycielem akademickim. W minionych latach prowadziła wszystkie rodzaje zajęć dydaktycznych: wykłady, wykłady specjalizacyjne, seminaria, konwersatoria i ćwiczenia. Jej zajęcia zawsze cieszyły się ogromną popularnością, a ona sama wzbudzała i nadal wzbudza wśród studentów sympatię i uznanie.

Jubilatka jest promotorką kilkuset, trudno nawet zliczyć ilu, prac magisterskich i dyplomowych. Osobnego odnotowania wymaga jej dorobek jako wychowawcy i promotora kadr naukowych. Pod Jej kierownictwem napisanych i obronionych zostało pięć doktoratów, a jeden z jej wychowanków uzyskał stopień naukowy doktora habilitowanego. O Jej osobowości jako naukowca i dydaktyka niech świadczy to, że ze wszystkimi swoimi doktorami ciągle współpracuje naukowo i utrzymuje serdeczne kontakty towarzyskie; jest dla nich punktem odniesienia w ich pracy zawodowej i życiu prywatnym.

Pani Profesor Małgorzata Gersdorf od 2018 r. jest Kierownikiem Katedry Prawa Pracy i Polityki Społecznej. Z oddaniem i powodzeniem kontynuuje tradycję Katedry jako wiodącego w Polsce ośrodka naukowego i dydaktycznego, twórczo nawiązując do dorobku swoich poprzedników, zwłaszcza Profesora Zbigniewa Salwy, twórcy warszawskiej szkoły prawa pracy. Pamiętając o tradycji i spuściźnie swoich poprzedników, Jubilatka jako kierownik Katedry nadaje jej nacechowany swoją niepowtarzalną osobowością ton.

Przez cały czas zatrudnienia w Alma Mater Jubilatka pełniła znaczące funkcje akademickie. W latach 1992–1993 była wicedyrektorem Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych WPiA UW, w latach 1993–1999 – prodziekanem na macierzystym Wydziale, w latach 2005–2008 – prorektorem Uniwersytetu Warszawskiego, a w latach 2008–2012 – senatorem Uniwersytetu. Była również kierownikiem studiów doktoranckich na WPiA UW. W latach 2000–2012 uczestniczyła też w pracach komisji senackich, przewodnicząc od 2008 r. fundamentalnej dla funkcjonowania Uczelni Komisji Prawno-Statutowej. Na Uniwersytecie Warszawskim Jubilatka należała też do NSZZ „Solidarność” od momentu powstania Związku aż do 2005 r., do chwili objęcia funkcji prorektora UW.

Pracę na macierzystej Uczelni Pani Profesor łączyła i nadal łączy z bogatą działalnością edytorską. Jest członkiem kolegium redakcyjnego „Przeglądu Sądowego”. W latach 1997–2003 była redaktorem naczelnym miesięcznika „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych”, w latach 2005–2012 – zastępcą redaktora naczelnego miesięcznika „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, w latach 2013–2020 – redaktorem tematycznym tego periodyku, a od 2020 do 2021 r. – przewodniczący jego rady naukowej, aby od 1.01.2022 r. zostać redaktorem naczelnym.

Po odbyciu aplikacji sądowej, którą ukończyła w 1979 r. z wynikiem bardzo dobrym, Jubilatka w 1986 r. zdała egzamin radcowski.

Profesor Małgorzata Gersdorf pełniła również różnorodne role w działalności publicznej. W latach 1989–1991 była członkiem Komisji Pojednawczej powołanej przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, zajmującej się sprawami przywracania praw pracowniczych i zadośćuczynienia osobom pozbawionym w przeszłości zatrudnienia za działalność związkową, samorządową, przekonania polityczne i religijne. W latach 1990–1992 doradzała Komisji Likwidacyjnej RSW „Prasa – Książka – Ruch”, w latach 1996–2001 – była członkiem Komisji Kwalifikacyjnej do Służby Cywilnej, w latach 1992–1996 – doradcą Prezydenta Konfederacji Polskiej ds. prawa pracy i ubezpieczeń społecznych i uczestniczyła w kolejnych Konferencjach Ogólnych Międzynarodowej Organizacji Pracy z ramienia KPP. W latach 1992–1996 była członkiem delegacji polskiej na Konferencję Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) w Genewie. W latach 2003–2005 została powołana do Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów, gdzie mogła wykazać się swoją ekspercką wiedzą w zakresie polityki tworzenia polskiego prawa socjalnego.

Odrębnego, szczególnego podkreślenia wymagają związki Pani Profesor Małgorzaty Gersdorf z Sądem Najwyższym. Ich początek stanowi jej praca w Biurze Studiów i Analiz Sądu w latach 1991–2004. W 2005 r. została radcą prawnym w Sądzie Najwyższym, jednak przełomowym momentem w karierze sądowej Jubilatki było powołanie jej w 2008 r. przez Prezydenta Rzeczypospolitej na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego. Orzekała w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, była sędzią sprawozdawcą i zasiadała w składach orzekających, które wydały wiele kluczowych orzeczeń kształtujących kierunek orzecznictwa polskich sądów powszechnych. Ukoronowaniem kariery sędziowskiej Pani Profesor było powołanie Jej w 2014 r. na funkcję Pierwszej Prezes Sądu Najwyższego. Była w historii polskiego sądownictwa pierwszą kobietą powołaną na tę funkcję. Jej kadencja przypadła nie tylko na historyczny moment 100-lecia Sądu Najwyższego w Polsce, ale na okres bezprecedensowego zamachu na jego niezależność ze strony obozu politycznego sprawującego władzę w naszym kraju od 2015 r.

Pani Profesor Małgorzata Gersdorf jako Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego niezłomnie stała na straży jego konstytucyjnej pozycji, występowała bezkompromisowo w obronie niezawisłości wszystkich sędziów w Polsce, nie poddawała się presji politycznej skierowanej przeciwko niej osobiście. Mimo ustawowej, sprzecznej z Konstytucją, próby usunięcia Jej z funkcji Pierwszej Prezes Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej nie ustąpiła z niej i zakończyła kadencję 30.04.2020 r. Dzięki Jej niezłomności, bezkompromisowej postawie sędziów Sądu Najwyższego i całego środowiska sędziowskiego oraz innych środowisk prawniczych w Polsce, a także przy ogromnym zaangażowaniu społeczeństwa obywatelskiego władza polityczna zmuszona została do zmiany wadliwego prawa i poszanowania tym razem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. To na wniosek Pierwszej Prezes Sądu Najwyższego i pod Jej przewodnictwem połączone izby: Cywilna, Karna oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego, 23.01.2020 r. podjęły historyczną uchwałę w sprawie wykładni przepisów dotyczących prawidłowości obsadzenia sądu oraz zgodności z prawem składu sądu orzekającego. Uchwała ta ma bezprecedensowy charakter w ponad 100-letniej historii Sądu Najwyższego w Polsce. Jest ona świadectwem tego, że idee praworządności, niezależności sądów, niezawisłości i bezstronności sędziów są fundamentami państwa prawa. W czasie swej kadencji Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego była strażnikiem tych idei.

Jak już wspomniano wcześnie, dorobek naukowy Pani Profesor Małgorzaty Gersdorf jest bardzo bogaty i przedmiotowo zróżnicowany – nie sposób nie poświęcić jego przybliżeniu więcej miejsca. Zakres Jej badań i zainteresowań naukowych pozostaje niezwykle szeroki. Obejmuje on podstawowe zagadnienia zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego prawa pracy, a także nowe zjawiska w prawie zatrudnienia.

Do zasadniczych pól eksploracji naukowej Jubilatki należy problematyka stosunku pracy oraz pozapracowniczych stosunków zatrudnienia. Tej problematyce poświęcone były trzy podstawowe monografie składające się na dorobek naukowy Jubilatki: Zawarcie umowy o pracę (rozprawa doktorska, 1985), Niewypłacalność pracodawcy w prawie pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych jako instytucja ochrony roszczeń pracownika (rozprawa habilitacyjna, 2002) oraz Prawo zatrudnienia (2013).

Warto podkreślić, że każde z tych opracowań zawiera do dziś aktualne i nadal inspirujące rozważania naukowe. Nic na swej aktualności nie utraciły analizy zawarte w pierwszej z wymienionych książek na temat zdolności pracowniczej i pracodawczej do zawarcia umowy o pracę i skutków prawnych jej braku czy też systematyki treści umowy o pracę oraz roli stron umowy w kształtowaniu jej treści.

Z kolei rozprawa o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy, mimo że powstała na gruncie ustawy z 1993 r., a stan prawny w tym zakresie uległ istotnej zmianie, jest nadal inspirująca w swej warstwie teoretycznej, w szczególności gdy chodzi o konstrukcję niewypłacalności, a zawarte w niej postulaty de lege ferenda służyły przyszłemu ustawodawcy jako wskazówki racjonalizacji instytucji niewypłacalności oraz charakteru i zakresu ochrony pracownika przed ową niewypłacalnością.

Niejako syntezą wcześniejszych zainteresowań Jubilatki problematyką zatrudnienia jest Jej fundamentalna rozprawa, będąca tzw. książką profesorską – Prawo zatrudnienia, w której Autorka, dokonując systematyki i charakterystyki prawnej różnych form zatrudnienia – zarówno pracowniczego, jak i pozapracowniczego – kreśli niezwykle interesującą wizję nowej dziedziny prawa – prawa zatrudnienia. Istotą tego działu prawa miałoby być określenie zasad zatrudniania osób fizycznych, zakresu ich ochrony prawnej związanej ze świadczeniem pracy na podstawie zróżnicowanych podstaw prawnych, a także stworzenie ram dla elastycznego reagowania rynku pracy na dynamicznie zmieniające się warunki jego funkcjonowania.

Omówione wyżej sfery zainteresowań naukowych Pani Profesor były obecne w opracowaniach cząstkowych towarzyszących w przygotowaniu wskazanych monografii, np.: Forma zawarcia umowy o pracę („Nowe Prawo” 1976/9), Zawarcie umowy o pracę we Włoszech („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1979/4), Umowa przedwstępna w prawie pracy („Państwo i Prawo” 1979/11), Ochrona roszczeń pracowniczych na wypadek niewypłacalności pracodawcy według standardów Międzynarodowej Organizacji Pracy („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1992/12), Tryb realizacji roszczeń z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1994/6), Ustawa o ochronie roszczeń pracowniczych (wybrane zagadnienia) („Przegląd Sądowy” 1994/6), Umowa o pracę. Umowa o dzieło. Umowa zlecenia (Warszawa 1993), Rodzaje umów o zatrudnienie (Warszawa 1994), Zlecenie i agencja w nowych uregulowaniach prawnych (Warszawa 1995), Przekształcenie umowy cywilnoprawnej w stosunek pracy (Prz. Ubezp. 1997/7), oraz w opracowaniach, które ukazały się po ich opublikowaniu, np.: Stosunki pracy w upadłości (Prz. Ubezp. 2002/3, wraz z K. Getką), Zmiana pojęcia niewypłacalności w prawie wspólnotowym i w prawie polskim (w: Europeizacja polskiego prawa pracy, red. W. Sanetra, Warszawa 2004), Umowa aktywizacyjna – atypowa forma zatrudnienia („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2005/11), Nowe reguły ochrony roszczeń pracowniczych. Wybrane zagadnienia (w: Człowiek, obywatel, pracownik. Studia z zakresu prawa pracy. Księga jubileuszowa Profesor Urszuli Joachimiak, red. J. Stelina, A. Wypych-Żywicka, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2007/17), Zatrudnianie pracownika w formie telepracy („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2008/5), Zaprzestanie działalności pracodawcy jako przesłanka niewypłacalności (w: Aurea praxis aurea theoria. Księga pamiątkowa Profesora Tadeusza Erecińskiego, t. 2, red. J. Gudowski, K. Weitz, Warszawa 2011), Od proletariatu do prekariatu, czyli o kierunku rozwoju prawa pracy (w: Przyszłość prawa pracy. Liber Amicorum. W pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej Profesora Michała Seweryńskiego, red. Z. Hajn, D. Skupień, Łódź 2015) czy Jaka przyszłość: jeden kodeks zatrudnienia, czy prawo zatrudnienia złożone z wielu aktów prawnych („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2017/2).

Na odrębne podkreślenie zasługuje dorobek Pani Profesor w dziedzinie prawa spółdzielczego, a ściślej – w dziedzinie zatrudnienia w spółdzielczości. Umiejscawia on Ją wśród czołowych przedstawicieli tej specjalności w Polsce. Podstawowe znaczenie ma tu przede wszystkim opublikowana w 1988 r. monografia Spółdzielczy stosunek pracy w ustawie prawo spółdzielcze, którą Pani Profesor napisała wspólnie ze swoim ojcem, Profesorem Mirosławem Gersdorfem. Ale za uznaniem niekwestionowanej pozycji Jubilatki we wskazanej dziedzinie prawa przemawia wiele innych adekwatnych tu publikacji, np.: Regulacja prawna zatrudnienia osób pracujących w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych. Rozważania de lege ferenda (Studia i Materiały IPiSS, Warszawa 1990), Wynagradzanie członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych w świetle zmian ustawy Prawo spółdzielcze („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1996/5), Wykluczenie członka ze spółdzielni pracy („Serwis Prawno-Spółdzielczy” 2000/4), Spółdzielnie socjalne (w: Z zagadnień współczesnego prawa pracy. Księga jubileuszowa Profesora Henryka Lewandowskiego, red. Z. Góral, Warszawa 2009), Czy koniec spółdzielczej umowy o pracę („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2011/4), a także Spółdzielnie pracy (w: System Prawa Prywatnego, t. 21, Prawo spółdzielcze, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2020).

Odnotowania wymagają publikacje Pani Profesor w serii System prawa pracy. W tomie 2, Indywidualne prawo pracy. Część ogólna (2017) opracowała część rozdziału 8, Umowa o pracę (Treść umowy o pracę, Rodzaje umów o pracę), a w tomie 3, Indywidualne prawo pracy. Część szczegółowa (2021) – część rozdziału 2, Prawa i obowiązki stron stosunku pracy (Uwagi wstępne, Uprawnienia pracodawcy). Jest także współredaktorem naukowym tego tomu 3.

Jak już wcześniej wskazano, zainteresowania naukowe Pani Profesor wkraczają też w sferę prawa ubezpieczeń społecznych, dotyczą zwłaszcza kwestii z pogranicza tej gałęzi prawa oraz prawa pracy. Warto tu wskazać takie opracowania, jak: Praca emeryta prawo czy przywilej („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1988/8), Jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1997/4), Renta inwalidzka dla kombatanta z tytułu pobytu w obozie dla internowanych na terenach byłego Związku Radzieckiego („Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych” 1998/6), Odpowiedzialność cywilnoprawna pracodawcy za wypadki przy pracy („Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2003/6), Wypadkowa renta uzupełniająca (w: Z zagadnień prawa pracy i prawa socjalnego. Księga jubileuszowa Profesora Herberta Szurgacza, red. Z. Kubot, T. Kuczyński, Warszawa 2011) oraz Przemiany odpowiedzialności pracodawcy za szkodę wywołaną wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową (w: Prawo ochrony pracy – współczesność i perspektywy rozwoju, red. M.A. Mielczarek, T. Wyka, Warszawa 2017 – artykuł napisany wspólnie z Michałem Raczkowskim).

Związki Pani Profesor z praktyką stosowania prawa znajdują odzwierciedlenie w komentarzach, których jest ona prominentną współautorką i współredaktorką. Chodzi tu o następujące publikacje: Kodeks pracy. Komentarz (łącznie kilkanaście wydań, ostatnie: Warszawa 2014, wspólnie z K. Rączką i M. Raczkowskim), Społeczne ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe. Komentarz (Warszawa 2012, pod wspólną redakcją z B. Gudowską), Komentarz do ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy (Warszawa 2008, pod wspólną redakcją z J. Jagielskim i K. Rączką) oraz Zasiłki: chorobowy, rehabilitacyjny, wyrównawczy, porodowy, macierzyński, opiekuńczy. Komentarz do ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby lub macierzyństwa (Warszawa 2000, praca zbiorowa).

Nie do przecenienia są wielokrotnie wznawiane publikacje dydaktyczne, których Jubilatka jest redaktorką i współautorką. W pierwszej kolejności wymienić tu wypada cieszący się powodzeniem wśród studentów, a także kandydatów na aplikacje prawnicze podręcznik Prawo pracy w pytaniach i odpowiedziach (ostatnie wydanie: Warszawa 2020, wspólnie z E. Maniewską, K. Rączką i M. Raczkowskim). Nie można też pominąć opracowania pod redakcją Pani Profesor, Prawo pracy. Kazusy i ćwiczenia (ostatnie wydanie: Warszawa 2012).

Pani Profesor Małgorzata Gersdorf jako Uczona, Sędzia i Nauczyciel jest uosobieniem najwyższych standardów naukowych, etycznych i osobistych, zawsze w pełni oddaną swojej pracy zawodowej i misji służenia Ojczyźnie. Każdy, kto jednak zetknął się osobiście z Jubilatką, dostrzegł w Niej człowieka pełnego życzliwości, skromności i ciepła oraz pogody ducha.

Za swoją działalność, pracę i postawę życiową Pani Profesor otrzymała następujące nagrody:

Ta księga niech będzie dla Ciebie, Droga Jubilatko, dowodem pamięci i szacunku grona jej autorów.

AD MULTOS ANNOS

Wielce Szanowna PANI PROFESOR!

Krzysztof Rączka