Wiliński Paweł, Nadużycie uprawnień przez prokuratora i sędziego w procesie karnym

Praca ta poświęcona jest nadużyciu uprawnień przez organy procesowe – prokuratora i sędziego. W pewnej części jest to także rozprawa o nadużyciu władzy. Obejmuje te jego aspekty, które związane są z wymiarem sprawiedliwości w sprawach karnych. Opisuje zachowania podejmowane w ramach formalnie dopuszczalnych działań podmiotu uprawnionego do dokonania ważnej czynności procesowej, niezgodnych wszakże z jej istotą lub przeznaczeniem. Jest to więc pozornie wąsko określony zakres. Dla uczestnika postępowania karnego stanowi jednak obszar niemierzonej przez nikogo swobody działania organów procesowych, trudnej do uchwycenia i do oceny.

Nadużywanie uprawnień procesowych przez prokuratora i sędziego to swego rodzaju tabu. O występowaniu tego zjawiska wiadomo powszechnie. Potwierdzić to może każdy praktyk – sędzia, obrońca, prokurator, pełnomocnik. Znają je też pozostali uczestnicy postępowania, a zwłaszcza strony. Jednak nie mówi się o nim zbyt głośno ani zbyt wiele. Sporadycznie wskazuje się na nie w orzeczeniach. Zaskakujący to fakt, zwłaszcza gdy zaczynamy uświadamiać sobie jego skalę i znaczenie.

Co jeszcze ciekawsze, zjawisko to skutecznie wymyka się wszelkiej analizie naukowej. Zupełnie pomija się je w teoretycznych dyskusjach o procesie karnym, w tym w dyskusji o nadużyciu uprawnień procesowych, ograniczanej zazwyczaj do zachowań stron procesu. W konsekwencji w literaturze procesowej w Polsce nie przeprowadzono dotąd analizy nadużywania uprawnień procesowych przez organy procesowe, w tym przez prokuratora i sędziego. Koncepcja nadużycia prawa rozwija się wprawdzie w prawie materialnym (cywilnym, administracyjnym) oraz w postępowaniu cywilnym, jednak tylko w odniesieniu do stron procesu. Wykształcona zaś w systemach państw common law konstrukcja abuse of law ma odmienny zakres i charakter, stanowiąc element koncepcji due process of law.

Tymczasem badania nad postacią, przyczynami oraz skutkami tych nadużyć pozwalają uzyskać odpowiedzi na wiele pytań dotyczących stanu procesu karnego w Polsce. Ukazują w nowym świetle jego słabe i silne strony. Wydaje się, że można pójść jeszcze o krok dalej, twierdząc, że dotychczasowa diagnoza stanu procesu karnego nie jest pełna, dlatego właśnie, że pomija się w niej zjawisko nadużycia uprawnień procesowych przez organy procesowe.

Praca niniejsza powstała w ramach realizowanego przeze mnie projektu badawczego finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki pt. „Prawo do skutecznego środka naprawczego przeciwko nadużyciu uprawnień przez prokuratora i sąd w postępowaniu karnym. Perspektywa konstytucyjna i europejska”. Odzwierciedla wyłącznie poglądy i stanowisko Autora, choć wykorzystano w niej opinie wielu osób, także tych, które przekonywały mnie, że pisanie o nadużywaniu uprawnień procesowych przez prokuratora i sędziego to niekonieczne dobry temat. Szczególne podziękowania za pomoc i inspirujące rozmowy kieruję do moich seminarzystów z lat 2018–2022, koleżanek i kolegów sędziów, zwłaszcza z Izby Karnej Sądu Najwyższego, adwokatów z Izb Adwokackich w Warszawie i Poznaniu oraz otwartych i odważnych prokuratorów. Za wnikliwe uwagi dziękuję recenzentowi wydawniczemu prof. dr hab. Piotrowi Hofmańskiemu. Wydawnictwu Wolters Kluwer składam podziękowania za niezmiennie udaną, długoletnią współpracę.

Wybór literatury, z pewnością niepełny i subiektywny, odzwierciedla rzetelnie zakres publikacji, które wykorzystałem w tej pracy. Pomija niestety ogromną liczbę wartościowych pozycji. Ich uwzględnienie, zwłaszcza w zakresie zagadnień uzupełniających, wymusiłoby jednak podwojenie objętości tej pracy. Chciałem tego uniknąć, licząc, że ta krótka forma rozprawy zachęci do jej lektury zarówno przedstawicieli nauki, jak i praktyki, szczególnie że przedstawione tu poglądy mogą okazać się kontrowersyjne. Liczę, że będą początkiem niezwykle potrzebnej dyskusji na ten temat.

Paweł Wiliński

Poznań–Warszawa, lipiec 2021 r. – listopad 2022 r.