Sokólska Katarzyna, Natychmiastowa wykonalność orzeczeń co do istoty sprawy w procesie cywilnym

Natychmiastowa wykonalność orzeczeń co do istoty sprawy w procesie cywilnym jest wyjątkiem od zasady, zgodnie z którą wykonaniu podlegają tylko prawomocne orzeczenia merytoryczne. Ustawodawca dopuszcza w pewnych sytuacjach możliwość pełnego zaspokojenia wierzyciela na podstawie natychmiast wykonalnego orzeczenia, licząc się z brakiem stabilności takiego orzeczenia i możliwością wystąpienia negatywnych skutków wykonania wadliwego nieprawomocnego orzeczenia. Orzeczenie sądu podlegające natychmiastowemu wykonaniu stanowi tytuł egzekucyjny, który po zaopatrzeniu w klauzulę wykonalności jest tytułem wykonawczym i podstawą egzekucji.

Natychmiastowa wykonalność orzeczeń co do istoty sprawy w procesie cywilnym pełni doniosłe funkcje we współczesnym obrocie prawnym. W ujęciu ogólnym umożliwia powodowi niezwłoczne wykonanie wyroku lub nakazu zapłaty, a tym samym zaspokojenie dochodzonego roszczenia przed uprawomocnieniem się orzeczenia. Jednocześnie sprzyja usprawnieniu postępowania i przeciwdziałaniu jego przewlekania przez pozwanego. Jest zatem instrumentem, który realizuje postulat szybkości i efektywności procesu cywilnego, co ma szczególnie istotne znaczenie w kontekście negatywnego zjawiska przewlekłości postępowań sądowych.

Natychmiastową wykonalność orzeczeń co do istoty sprawy wprowadzono po raz pierwszy w Kodeksie postępowania cywilnego z 29.11.1930 r. Od tamtej pory instytucja ta była przedmiotem licznych wypowiedzi Sądu Najwyższego i przedstawicieli doktryny. Zagadnienie natychmiastowej wykonalności wyroków zostało opracowane w monografii Henryka Mądrzaka Natychmiastowa wykonalność wyroków w procesie cywilnym PRL z 1965 r. Praca ta bazowała jednak na przepisach dawnego Kodeksu postępowania cywilnego i zasygnalizowano w niej jedynie zmiany przewidziane w projekcie Kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r. Problemy związane z natychmiastową wykonalnością orzeczeń w postępowaniu cywilnym zostały poddane analizie również w monografii Józefa Jagieły Tymczasowa ochrona prawna w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2007. O zagadnieniu restytucji, powiązanym ściśle z problematyką natychmiastowej wykonalności orzeczeń w postępowaniu cywilnym, traktuje szeroko monografia Andrzeja Jakubeckiego Restitutio in integrum w sądowym postępowaniu cywilnym (art. 338 § 1, 415 i 422 § 1 k.p.c.), Lublin 1993. W 2020 r. został wydany reprint tej monografii, oparty nie na pierwotnym wydaniu książkowym, ale na pełnej treści rozprawy doktorskiej A. Jakubeckiego. Do tej pory nie zostało jednak opublikowane opracowanie, w którym natychmiastowa wykonalność orzeczeń co do istoty sprawy w cywilnym postępowaniu procesowym, tj. wyroków i nakazów zapłaty, zostałaby ujęta w sposób kompleksowy.

W niniejszej publikacji podjęto próbę całościowej analizy i oceny regulacji natychmiastowej wykonalności orzeczeń co do istoty sprawy w procesie cywilnym, tj. wyroków zaopatrzonych w rygor natychmiastowej wykonalności i natychmiast wykonalnych z mocy prawa nakazów zapłaty wydanych w postępowaniu nakazowym na podstawie weksla lub czeku. Za podstawowe cele niniejszego opracowania uznano zdefiniowanie pojęcia wykonalności i natychmiastowej wykonalności orzeczenia sądu oraz określenie, jakim orzeczeniom co do istoty sprawy należy przypisać tę cechę, analizę funkcji tej instytucji z uwzględnieniem aspektu konstytucyjnego, prawa do rzetelnego procesu sądowego oraz regulacji pokrewnych, takich jak postępowanie zabezpieczające i materialnoprawne zabezpieczenia wierzytelności, a także rozważenie okoliczności decydujących o powstaniu, zawieszeniu i wygaśnięciu natychmiastowej wykonalności orzeczenia z mocy ustawy oraz na skutek nadania rygoru natychmiastowej wykonalności. Za istotne uznano również analizę i ocenę charakteru i przebiegu postępowania w przedmiocie nadania rygoru natychmiastowej wykonalności oraz charakteru i przebiegu postępowania restytucyjnego, inicjowanego złożeniem wniosku o zwrot świadczenia spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub przywrócenie stanu poprzedniego w związku z wykonaniem nieprawomocnego wykonalnego orzeczenia. Każde z tych zagadnień wymagało zbadania, na ile przyjęte w Kodeksie postępowania cywilnego rozwiązania realizują stawiane przed nimi cele i odpowiadają wymaganiom współczesnego obrotu prawnego.

Systematyka rozważań została dostosowana do celów publikacji. Całość opracowania została podzielona na sześć rozdziałów. Dwa pierwsze mają charakter wprowadzający do właściwej analizy natychmiastowej wykonalności wyroków i nakazów zapłaty przedstawionej w rozdziałach III, IV i V. Rozdział VI, stanowiący poniekąd samodzielną i wyodrębnioną część publikacji, dotyczy problematyki likwidacji skutków wykonania wadliwego natychmiast wykonalnego orzeczenia, czyli postępowania restytucyjnego na tle art. 338 § 1 k.p.c.

W rozdziale I scharakteryzowano wyrok i nakaz zapłaty na tle innych orzeczeń w procesie cywilnym oraz dokonano podziału orzeczeń ze względu na przedmiot rozstrzygnięcia na rozstrzygające co do istoty sprawy oraz te, które jej nie rozstrzygają. W dalszej kolejności analizie poddano orzeczenia merytoryczne, uwzględniając kryterium postaci orzeczenia, sposobu odniesienia się do żądania, rodzaju poszukiwanej ochrony prawnej oraz skutków prawnych rozstrzygnięcia. Za kluczowe uznano zdefiniowanie pojęcia wykonalności orzeczenia i wyjaśnienie, którym spośród orzeczeń merytorycznych można przypisać tę cechę.

Rozdział II zawiera rozważania na temat pojęcia, funkcji i celu natychmiastowej wykonalności orzeczeń co do istoty sprawy w procesie cywilnym z perspektywy funkcji i celu procesu cywilnego w ogólności. W pierwszej kolejności zdefiniowano natychmiastową wykonalność orzeczeń co do istoty sprawy w procesie cywilnym, a następnie wyjaśniono charakter ochrony prawnej realizowanej przez tę instytucję, w kontekście ochrony tymczasowej i definitywnej. W tym rozdziale dokonano oceny natychmiastowej wykonalności orzeczeń w aspekcie konstytucyjnym z perspektywy konstytucyjnego prawa do sądu oraz zasady równości stron. W dalszej części omówiono funkcję natychmiastowej wykonalności orzeczeń w ujęciu ogólnym i szczegółowym. Ostatnia część rozdziału II została poświęcona porównaniu natychmiastowej wykonalności orzeczeń z instytucjami pokrewnymi, zarówno w płaszczyźnie prawa procesowego, jak i prawa materialnego.

Rozdziały III, IV i V zostały poświęcone szczegółowej analizie natychmiastowej wykonalności orzeczeń merytorycznych w procesie cywilnym.

W rozdziale III scharakteryzowano natychmiastową wykonalność z mocy ustawy. Omówiono źródła natychmiastowej wykonalności z mocy prawa związanej z nakazem zapłaty wydanym na podstawie weksla lub czeku. Przedstawiono również problemy pojawiające się na tle kwalifikacji sprawy do rozpoznania w postępowaniu nakazowym i konsekwencje prawne błędnej kwalifikacji. Omówiono przesłanki wydania natychmiast wykonalnego nakazu zapłaty, zakres kognicji sądu w pierwszej fazie postępowania nakazowego opartego na wekslu lub czeku oraz moment powstania natychmiastowej wykonalności nakazu zapłaty. Wyjaśniono także relację, w jakiej pozostają przepisy o natychmiastowej wykonalności z mocy prawa w stosunku do regulacji prawnych dotyczących rygoru natychmiastowej wykonalności w zakresie jego zabezpieczenia oraz wyłączeń przedmiotowych i podmiotowych. Kolejna część rozdziału III została poświęcona zagadnieniu wstrzymania wykonania natychmiast wykonalnego nakazu zapłaty z uwzględnieniem momentu złożenia wniosku, przesłanek wstrzymania wykonania nakazu zapłaty, zaskarżalności postanowienia w tym przedmiocie oraz wpływu wstrzymania wykonania nakazu zapłaty na postępowanie egzekucyjne. W końcowym fragmencie rozdziału III zwrócono uwagę na problem zbiegu tytułu egzekucyjnego z tytułem zabezpieczenia.

W rozdziale IV scharakteryzowano poszczególne podstawy nadania wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności. Wyszczególniono podstawy, które skutkują obligatoryjnym nadaniem wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności z urzędu, fakultatywnym nadaniem wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności z urzędu oraz nadaniem rygoru natychmiastowej wykonalności na wniosek powoda. Kolejna część rozdziału IV została poświęcona problematyce zbiegu podstaw prawnych nadania wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności z uwzględnieniem charakteru tego zbiegu, wyjaśnienia, kiedy ten zbieg może wystąpić, a w jakich przypadkach nie będzie możliwy oraz omówienia wpływu zbiegu na kwestię zaskarżenia orzeczenia o nadaniu rygoru natychmiastowej wykonalności. W rozdziale tym omówiono również problematykę zabezpieczenia jako warunku rygoru natychmiastowej wykonalności, w szczególności funkcję, przesłanki i możliwe sposoby zabezpieczenia rygoru oraz skutki braku złożenia orzeczonego zabezpieczenia przez powoda.

W rozdziale V przedstawiono w sposób kompleksowy zagadnienia związane z postępowaniem w przedmiocie nadania rygoru natychmiastowej wykonalności. Punktem wyjścia tych rozważań była analiza wszczęcia postępowania i relacji, w jakiej pozostaje ono do postępowania rozpoznawczego. W dalszej kolejności analizie poddano zagadnienia związane z orzekaniem w przedmiocie rygoru natychmiastowej wykonalności, związane z właściwością i składem sądu, postacią orzeczenia i sposobem jego zaskarżenia. Omówiono także czasowy aspekt natychmiastowej wykonalności, w tym moment początkowy obowiązywania rygoru natychmiastowej wykonalności oraz chwilę jego wygaśnięcia.

Rozdział VI poświęcono zagadnieniom związanym z postępowaniem restytucyjnym toczącym się na podstawie art. 338 § 1 k.p.c. w związku z uchyleniem lub zmianą natychmiast wykonalnego orzeczenia. W pierwszej kolejności podjęto próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie o podstawę materialnoprawną roszczenia restytucyjnego dochodzonego na podstawie art. 338 § 1 k.p.c. Następnie omówiono przebieg postępowania wszczętego wnioskiem restytucyjnym. Rozważania te dotyczyły charakteru wniosku restytucyjnego, jego wymagań formalnych, terminu wystąpienia z wnioskiem, sądu właściwego do jego rozpoznania i skutków złożenia wniosku restytucyjnego. Osobne uwagi poświęcono stronom postępowania restytucyjnego i orzekaniu w przedmiocie roszczenia restytucyjnego.

Publikacja stanowi próbę omówienia wszystkich kodeksowych unormowań, które dotyczą rygoru natychmiastowej wykonalności i natychmiastowej wykonalności nakazu zapłaty z mocy ustawy. W niezbędnym zakresie przedstawiono także uwagi historyczne i teoretyczne oraz zestawienie dotychczasowych wypowiedzi Sądu Najwyższego i przedstawicieli doktryny na podjęte tematy. Rozważania te stanowiły podstawę do próby oceny obowiązujących przepisów, a także zajęcia stanowiska co do kierunku proponowanych zmian.

Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego przewidziana ustawą z 9.03.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy 2650; oczekuje na publikację w Dz.U.) nie wpływa w istotny sposób na regulacje dotyczące natychmiastowej wykonalności orzeczeń co do istoty sprawy w procesie cywilnym. Projektowana zmiana art. 333 § 2 k.p.c. została zasygnalizowana w niniejszym opracowaniu.

W książce pominięto problematykę natychmiastowej wykonalności postanowień, które nie mają charakteru orzeczeń merytorycznych. Natychmiastowa wykonalność pełni odmienną funkcję w przypadku orzeczeń co do istoty sprawy i tych, które nie mają takiego charakteru. Te pierwsze rozstrzygają o materialnoprawnym stosunku cywilnoprawnym (wyjątkowo o stosunku procesowym, np. wyrok pozbawiający wykonalności tytuł wykonawczy). Z kolei postanowienia, które nie dotyczą meritum, to orzeczenia, których funkcją jest zapewnienie prawidłowego i sprawnego toku postępowania. Rozstrzygają one spór pod względem formalnym i kwestie wpadkowe w toku procesu. Ponadto tylko nieliczne z nich wyposażone są w atrybut wykonalności w rozumieniu zdatności do przymusowego wykonania w drodze egzekucji. Mając na uwadze odmienne funkcje orzeczeń co do istoty sprawy, jak i tych, które jej nie rozstrzygają, ustawodawca wprowadził odmienne reguły natychmiastowej wykonalności tych orzeczeń. Postanowienia, które nie mają charakteru merytorycznego rozstrzygnięcia, są natychmiast wykonalne i natychmiast skuteczne z mocy prawa. Orzeczenia merytoryczne są co do zasady wykonalne po uprawomocnieniu. Dokonanie spójnej analizy i oceny natychmiastowej wykonalności orzeczeń co do istoty sprawy oraz postanowień rozstrzygających kwestie formalne w postępowaniu cywilnym byłoby trudne, a na pewnych płaszczyznach wręcz niemożliwe.

Z rozważań wyłączono również zagadnienia związane z natychmiastową wykonalnością orzeczeń co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym. Natychmiastowa wykonalność orzeczeń merytorycznych w procesie cywilnym stanowi wyjątek od zasady, zgodnie z którą wykonaniu podlegają orzeczenia prawomocne. W postępowaniu nieprocesowym postanowienia orzekające co do istoty sprawy stają się skuteczne, a jeżeli wymagają wykonania – także wykonalne, po uprawomocnieniu, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej. Jako przykład takiej szczególnej regulacji można wskazać przepisy dotyczące postanowień sądu opiekuńczego, które są skuteczne i wykonalne z chwilą ogłoszenia, a gdy ogłoszenia nie było, z chwilą ich wydania. Ponadto, natychmiastowa wykonalność orzeczeń co do istoty sprawy w postępowaniu procesowym dotyczy wyłącznie orzeczeń zdatnych do wykonania w drodze egzekucji, podczas gdy w postępowaniu nieprocesowym cecha wykonalności wiąże się również z orzeczeniami, które nie podlegają wykonaniu egzekucyjnemu. Z tych względów spójna analiza i ocena natychmiastowej wykonalności orzeczeń co do istoty sprawy w postępowaniu procesowym i nieprocesowym byłaby obiektywnie utrudniona. Konstrukcyjnie zbliżone powody zaważyły o wyłączeniu z rozważań problematyki wyroków wydawanych w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń, unormowanym rozporządzeniem (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.07.2007 r. ustanawiającym europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń oraz europejskich nakazów zapłaty, wydawanych w europejskim postępowaniu nakazowym, zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12.12.2006 r. ustanawiającym postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty . Problematyka europejskiego prawa procesowego cywilnego ma ze wszech miar szczególny charakter, wymagający odrębnej analizy; ponadto, w świetle miarodajnych przepisów rozporządzenia nr 1896/2006 wykonalność europejskiego nakazu zapłaty nie może powstać przed uprawomocnieniem się tego orzeczenia.

Z natychmiastową wykonalnością orzeczeń związane jest niewątpliwie zagadnienie odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonaniem nieprawomocnego natychmiast wykonalnego orzeczenia. W art. 338 § 2 k.p.c. wyraźnie zaznaczono, że orzekanie o restytucji na podstawie art. 338 § 1 k.p.c. nie wyłącza możliwości dochodzenia w osobnym procesie naprawienia szkody poniesionej wskutek wykonania wyroku. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wykonaniem nieprawomocnego orzeczenia jest jednak zagadnieniem ściśle materialnoprawnym, podczas gdy przedmiotem niniejszego opracowania są kwestie procesowe związane z natychmiastową wykonalnością orzeczeń. Zagadnienie odpowiedzialności za szkodę powstałą na skutek wykonania nieprawomocnego orzeczenia należy ponadto do wyjątkowo złożonych. Z tych względów wymaga ono odrębnego opracowania i pozostało poza zakresem tej publikacji.

W tym miejscu chciałabym podziękować prof. dr. hab. Pawłowi Grzegorczykowi za wsparcie i pomoc okazane na każdym etapie przygotowywania rozprawy oraz złożyć podziękowania recenzentom dr hab. Katarzynie Gajdzie-Roszczynialskiej i dr. hab. Marcinowi Dziurdzie za życzliwe przyjęcie pracy i cenne uwagi, które przyczyniły się do ostatecznego kształtu niniejszej publikacji.