Sosik Robert, Obrona konieczna w polskim i amerykańskim prawie karnym

Obrona konieczna, choć istnieje od czasów prawa rzymskiego, wciąż jest instytucją, która budzi żywe emocje w społeczeństwie, a jednocześnie powoduje rozliczne trudności w praktyce jej stosowania. Warto wskazać przykład niedawnej sytuacji z Lubelszczyzny, kiedy to 17-latek zabił ojca nożem, broniąc matki, nad którą notabene ten znęcał się latami . Mniej więcej w tym samym czasie prokurator wojskowy z Gdańska oddał strzały, raniąc dwóch młodych ludzi, którzy – wedle jego wyjaśnień – usiłowali wejść do jego domu . Można także przypomnieć sytuację sprzed kilku miesięcy, gdy trzy nastoletnie siostry z Rosji zabiły ojca, który przez wiele lat je gwałcił, a także znęcał się nad nimi psychicznie i fizycznie. W tych i wielu innych przypadkach społeczni komentatorzy powoływali się na – ich zdaniem – liberalne przepisy obowiązujące w Stanach Zjednoczonych, często wręcz błędnie sugerując, że Amerykanie mogą dowolnie traktować napastników, a nawet że amerykańskie prawo dopuszcza zabicie w obronie koniecznej osoby, która bez zgody właściciela tylko wkracza na jego posiadłość. Zazwyczaj w takich sytuacjach pojawiają się apele o wprowadzenie do polskiego prawa karnego rozwiązań prawnych opartych na tych obowiązujących w Stanach Zjednoczonych, choć jednocześnie brakuje opracowań w polskiej literaturze przedmiotu, które opisywałyby kształt obrony koniecznej w prawie amerykańskim, nie mówiąc już o takich, które mogłyby uporządkować nieporozumienia narastające wokół tej instytucji, zwłaszcza w kontekście porównania polskich przepisów dotyczących obrony koniecznej do odpowiednich norm obowiązujących w Stanach Zjednoczonych.

Samo ujęcie tematu Obrona konieczna w polskim i amerykańskim prawie karnym, z pominięciem tak powszechnie ostatnio stosowanego zwrotu „na tle”, stanowi świadomy zabieg, gdyż moją intencją jest właśnie stworzenie opracowania, które równoważnie opisywałoby zagadnienia odnoszące się do polskich i amerykańskich regulacji prawnych, nie traktując żadnego z systemów jako nadrzędnego. Z uwagi na tak fundamentalne różnice systemowe, dotyczące chociażby źródeł prawa karnego, oraz z uwagi na różnice społeczne i kulturowe, właściwe wydaje się omówienie podejścia do obrony koniecznej na gruncie prawa amerykańskiego i polskiego w sposób niefaworyzujący żadnego z opisywanych systemów prawnych.

Niniejsze opracowanie jest pierwszym na polskim rynku wydawniczym tak szeroko opisującym obronę konieczną w USA. W trakcie poszukiwania odpowiedzi na nurtujące mnie pytania dotyczące kształtu tej instytucji w Stanach Zjednoczonych okazało się, ku mojemu zdziwieniu, że mimo wielu artykułów naukowych oraz kilku monografii podejmujących temat obrony koniecznej w polskim prawie karnym, nie ukazało się dotychczas w polskiej doktrynie żadne opracowanie, które całościowo prezentowałoby kształt tej instytucji w Stanach Zjednoczonych, poza zaś współczesnym opracowaniem Witolda Zontka w ogóle nie publikowano dotychczas w Polsce prac opisujących obronę konieczną w ujęciu porównawczym – czy to zestawiając ją z odpowiednimi przepisami obowiązującymi w poszczególnych stanach USA czy w innych krajach Europy . Zasadniczym celem niniejszej publikacji uczyniłem więc ustalenie, czy instytucja obrony koniecznej w Stanach Zjednoczonych w sposób znaczący różni się od kontratypu obrony koniecznej funkcjonującego na gruncie polskiego kodeksu karnego.

Na całokształt opracowania składa się osiem rozdziałów tematycznych, spośród których część rozpoczynają uwagi wstępne. Ten dodatkowy element zastosowano jako swoisty łącznik tematyczny, który ma na celu podsumowanie rozważań zawartych w poprzednim rozdziale i wprowadzenie do problematyki zawartej w rozdziale następnym.

Pierwszy rozdział stanowi wstęp do tematyki obrony koniecznej, a zatem jest poświęcony omówieniu pojęcia obrony koniecznej i analizie jej funkcji. Po uporządkowaniu terminologii występującej w piśmiennictwie przedstawiono różne definicje obrony koniecznej, a także jej istotę opartą na charakterze prawnym tej instytucji. Zwrócono także szczególną uwagę na zachodzącą kolizję dóbr oraz dodatkowy aspekt działania w obronie porządku prawnego. Następnie pokrótce przedstawiono problematykę przekroczenia granic obrony koniecznej na gruncie polskiego prawa karnego. W dalszej części rozdziału wskazano funkcje obrony koniecznej na podstawie funkcji prawa karnego, ze szczególnym uwzględnieniem rozmaitych poglądów na społeczną funkcję obrony koniecznej. Rozważania te zakończyło sformułowanie tezy, że instytucja obrony koniecznej nie jest ani wyrazem słabości państwa, ani przyzwoleniem na okrucieństwo, lecz naturalnym prawem każdego człowieka do obrony własnej oraz do pomocy innym, gdy takiej obrony potrzebują.

W drugim rozdziale analizie została poddana ewolucja obrony koniecznej od czasów pierwszych wzmianek na jej temat w prawie rzymskim do XX wieku. Podczas rozważań zauważono, że choć historia obrony koniecznej jest tematem tak obszernym i ciekawym, że mogłaby stanowić przedmiot zupełnie odrębnych badań, to nie można dokonać wyczerpującej analizy porównawczej, ani tym bardziej dogmatycznej, bez podjęcia próby choćby zarysowego omówienia genezy, a więc przyczyn i okoliczności stanowiących podstawę tego, że dana instytucja w ogóle pojawiła się w rzeczywistości prawnej. W rozdziale przedstawiono początki instytucji obrony koniecznej w prawie rzymskim, w pierwszej kolejności zwracając uwagę na to, że wbrew powszechnej opinii to nie Cyceron, a Kasjusz był autorem paremii vim vi repellere licet, uważanej za pierwsze rzymskie uzasadnienie prawa do obrony koniecznej. Następnie, dokonując przeglądu źródeł, zaprezentowano ewolucję tej instytucji w Europie do końca XVIII wieku, a dalej w państwach zaborczych i w systemie common law. Rozdział ten kończą rozważania na temat historii obrony koniecznej w polskim ustawodawstwie karnym XX wieku, przed obowiązującym obecnie kodeksem karnym z 1997 roku.

Trzeci rozdział dotyczy charakteru prawnego obrony koniecznej oraz obejmuje zarówno kształt i formę tej instytucji w Polsce, jak i w Stanach Zjednoczonych. Prawidłowe przedstawienie problematyki funkcjonowania obrony koniecznej na gruncie polskiego i amerykańskiego prawa karnego należy bowiem zacząć od przedstawienia charakteru prawnego tej instytucji, z uwzględnieniem jej miejsca w obydwu systemach oraz związków z ustawami zasadniczymi krajów, które wydały niegdyś pierwsze nowożytne konstytucje na świecie. Zasady wykładni systemowej pozwalają sądzić, że umiejscowienie normy prawnej przez ustawodawcę w określonym miejscu w strukturze danego systemu prawnego sugeruje jego podejście do danej normy i daje podstawy do jej określonej interpretacji. Z założenia tego wyciągnięto wniosek, że nieco inaczej do obrony koniecznej podchodzi ustawodawca polski, a inaczej amerykański, choć w obu tych systemach obrona konieczna stanowi podstawę wyłączenia odpowiedzialności karnej poprzez uchylenie bezprawności czynu i jego prawne usprawiedliwienie. W dalszej części rozdziału wskazano, że zarówno w Polsce, jak i w USA obrona konieczna występuje także poza prawem karnym. Opisano stosowne przepisy określające prawo do obrony koniecznej na gruncie prawa wykroczeń oraz prawa cywilnego w polskim systemie prawnym, w odniesieniu zaś do Stanów Zjednoczonych omówiono uregulowanie obrony koniecznej w tzw. tort law, czyli prawie cywilnej odpowiedzialności deliktowej.

Czwarty rozdział jest poświęcony znamionom obrony koniecznej w polskim prawie karnym, określonym zasadniczo w art. 25 § 1 k.k. Podzielono je odpowiednio na znamiona odnoszące się do zamachu: zamach na dobro chronione prawem, bezpośredniość zamachu i bezprawny charakter tego zamachu; oraz na warunki dotyczące działań obronnych. Do tych zaliczono z kolei konieczność obrony, wynikającą z samej istoty i nazwy tej instytucji, a także podmiotowe warunki obrony koniecznej, w szczególności świadomość zamachu i wolę obrony. W rozdziale dokonano szczegółowego omówienia tych elementów i związanych z nimi wątpliwości. Należy także zaznaczyć, że w odróżnieniu od pozostałych znamion te odnoszące się do konieczności zostały w niniejszym rozdziale jedynie wskazane, szczegółowa zaś ich analiza została przeprowadzona w rozdziale poświęconym problematyce wyznaczania granic obrony koniecznej.

Piąty rozdział opisuje kształt instytucji obrony koniecznej w prawie amerykańskim. Przed rozpoczęciem analizy poszczególnych znamion i warunków, z uwagi na znaczne różnice systemowe, wskazano w tym rozdziale źródła prawa karnego w Stanach Zjednoczonych. W omówieniu źródeł prawa karnego w Stanach Zjednoczonych w pierwszej kolejności zauważono, że na ogół amerykańskiego prawa karnego składa się zbiór norm pochodzących z relatywnie szerokiego wachlarza różnych źródeł, jednak współczesne prawo karne w USA jest już w głównej mierze wynikiem prac legislacyjnych. Jednocześnie wskazano, że najstarszym źródłem prawa karnego w Stanach Zjednoczonych jest common law (prawo precedensowe, często nazywane w języku angielskim „prawem tworzonym przez sędziów” – judge-made law). Przypomniano, że system ten narodził się w Anglii i opierał się na dawnych lokalnych zasadach i zwyczajach. Następnie jednak podniesiono, że współcześnie amerykańska kultura common law, choć oczywiście wywodząca się i bazująca na kulturze brytyjskiej, ukształtowała odrębną, niejako hybrydową formę prawa angloamerykańskiego. Uznano, że obecnie jest to już kultura na tyle samodzielna, że zdaje się zasługiwać na miano kultury prawa amerykańskiego, w której głównym składnikiem obok prawa stanowionego pozostaje prawo precedensów. W tym rozdziale, w kontekście zasady nullum crimen sine lege, omówiono dodatkowo problem uznawania w amerykańskim prawie karnym przestępstw nieokreślonych ustawowo, a wynikających właśnie z prawa precedensowego. Dalsza część rozdziału została poświęcona materialnoprawnym warunkom obrony koniecznej w Stanach Zjednoczonych, z jednoczesnym podkreśleniem, że w USA funkcjonują 52 kodeksy karne, a więc warunki dotyczące obrony koniecznej różnią się pomiędzy poszczególnymi stanami, a w niektórych przypadkach różnice te są fundamentalne. Rozdział kończy analiza poszczególnych odmian obrony koniecznej w Stanach Zjednoczonych, w szczególności obrony innych osób, obrony mienia i obrony miru domowego .

Szósty rozdział został poświęcony problematyce wyznaczania granic obrony koniecznej, w szczególności trudnościom związanym z interpretacją znamienia konieczności. Szczegółowo omówiono różnice w zakresie postrzegania samego pojęcia konieczności, a następnie także wynikające z tych różnic dylematy nad samoistnością lub subsydiarnością obrony koniecznej, jak również nad współmiernością obrony koniecznej wobec niebezpieczeństwa zamachu. Wskazano, że przyjęcie obrony koniecznej zależy od spełnienia szeregu określonych warunków, które zarówno w prawie polskim, jak i amerykańskim nie zawsze są jednoznaczne. Zauważono, że zarówno interpretacja pojęć konieczności i proporcjonalności obrony, jak i kwestia jej samoistności lub subsydiarności są problemami niezwykle złożonymi, a jednocześnie to właśnie one najczęściej decydują o wyłączeniu odpowiedzialności karnej, stąd właściwe zrozumienie problematyki związanej z tymi pojęciami wydaje się w tym kontekście kluczowe.

Kolejny rozdział dotyczy przekroczenia granic obrony koniecznej. Analizie poddano eksces intensywny i ekstensywny w polskim prawie karnym, a więc zastosowanie działań obronnych niewspółmiernych do niebezpieczeństwa zamachu lub naruszających czasowy stosunek obrony wobec niebezpieczeństwa zamachu. Na gruncie prawa amerykańskiego omówiona została zaś – najbardziej zbliżona do polskiego przekroczenia granic obrony koniecznej – wadliwa obrona konieczna (imperfect self-defense). Wskazano, że wadliwa obrona konieczna może być przyjęta wówczas, gdy osoba, której czyn byłby w zwykłych okolicznościach zakwalifikowany jako zabójstwo, podnosi zaistnienie okoliczności, które wprawdzie nie wyczerpują wszystkich warunków decydujących o dopuszczalności przyjęcia obrony koniecznej i prawnego usprawiedliwienia czynu, ale wpływają na redukcję stopnia zawinienia sprawcy. W dalszej części zostało poruszone w odniesieniu do obu systemów prawnych zagadnienie przekroczenia granic obrony koniecznej motywowanego strachem lub wzburzeniem usprawiedliwionymi okolicznościami zamachu. Dokonano tu analizy polskich przepisów odnoszących się do tego zagadnienia, w tym w szczególności art. 25 § 3 k.k., także w kontekście poszczególnych znamion uprzywilejowanej formy zabójstwa określonej w art. 148 § 4 k.k. (silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami). Na gruncie prawa amerykańskiego omówiono zaś zabójstwo w afekcie (tzw. heat of passion), które jest formą najbardziej zbliżoną do obu polskich regulacji. Podobnie jak wadliwa obrona konieczna instytucja ta jest stosowana wyłącznie w przypadku zabójstw i powoduje redukcję kwalifikacji prawnej czynu, z morderstwa (murder) na spowodowanie śmierci (manslaugher). Siódmy rozdział kończą rozważania na temat przekroczenia granic obrony koniecznej w obronie miru domowego.

Ostatni rozdział porusza szczególne zagadnienia obrony koniecznej, a więc problemy związane pośrednio lub bezpośrednio z praktycznym stosowaniem obrony koniecznej w Polsce i Stanach Zjednoczonych. Ósmy rozdział rozpoczęło omówienie relacji obrony koniecznej do stanu wyższej konieczności. W wyniku analiz poszczególnych przepisów oraz na podstawie stanowisk wyrażonych przez polskich i amerykańskich karnistów z jednej strony omówiono podobieństwa i różnice, jakie istnieją pomiędzy tymi dwiema okolicznościami wyłączającymi odpowiedzialność karną, z drugiej zaś – kwestię dopuszczalności obrony koniecznej przeciwko czynom dokonywanym przez osobę znajdującą się w stanie wyższej konieczności. W dalszej kolejności dokonano analizy dopuszczalności przyjęcia obrony koniecznej w trudnych, choć częstych w praktyce, przypadkach bójki lub pobicia, z jednoczesnym przedstawieniem stanu prawnego dotyczącego przestępstw bójki i pobicia w Polsce oraz Stanach Zjednoczonych. Kolejna część rozdziału odnosi się do interwencyjnej obrony koniecznej, nieznanej amerykańskiej praktyce prawa karnego, która stanowi niezwykle ciekawą część problematyki związanej z obroną konieczną w Polsce, stąd zasadnym wydaje się jej uwzględnienie w niniejszej publikacji. Rozdział kończy analiza dopuszczalności stosowania obrony koniecznej wobec zamachów ze strony funkcjonariuszy publicznych. Szczegółowo omawia się w tym zakresie możliwość stosowania oporu oraz ewolucję przepisów w tym zakresie na gruncie polskiego i amerykańskiego prawa karnego.

Całość powyższych rozważań oparto na dogłębnej analizie przepisów polskiego kodeksu karnego oraz przepisów obowiązujących w poszczególnych stanach USA, a także orzecznictwa, monografii, artykułów naukowych i innych publikacji zarówno polskich, jak i amerykańskich autorów. Do źródeł wykorzystanych w niniejszej publikacji należy zaliczyć 331 pozycji literatury, spośród których 119 pozycji stanowi literatura obcojęzyczna (w zdecydowanej większości w języku angielskim), a także 165 orzeczeń, w tym 65 orzeczeń sądów amerykańskich i jedno orzeczenie sądu angielskiego. Należy w tym miejscu wskazać, że pomimo braku w polskiej doktrynie opracowań traktujących to zagadnienie porównawczo, a także pomimo istnienia niewielu monografii poświęconych wyłącznie obronie koniecznej, dorobek polskiego piśmiennictwa w zakresie obrony koniecznej można uznać za bogaty. Znacznie więcej trudności sprawiło natomiast dotarcie do wiarygodnych źródeł naukowych opisujących problemy związane z obroną konieczną na gruncie prawa amerykańskiego. Brakuje na amerykańskim rynku literatury prawniczej monografii kompleksowo omawiającej obronę konieczną w Stanach Zjednoczonych (choć w 2006 roku zostały opublikowane dwie monografie oparte na prawie angielskim – autorstwa Fiony Leverick i Boaza Sangero). Niezwykle pomocny okazał się tu prof. Paul H. Robinson (University of Pennsylvania Law School), który wskazał kilka interesujących źródeł do wykorzystania w tym opracowaniu, za co serdecznie dziękuję.

Należy zaznaczyć, że niniejsze opracowanie to dostosowana do wymogów i warunków wydawniczych wersja mojej rozprawy doktorskiej przedłożonej w przewodzie doktorskim prowadzonym przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Szczególne wyrazy podziękowania i wdzięczności kieruję zatem do pracowników Katedry Prawa Karnego i Kryminologii na Wydziale Prawa i Administracji UMCS, a w szczególności do Profesor Anety Michalskiej-Warias – promotora rozprawy doktorskiej, a także Profesor Katarzyny Nazar – promotora pomocniczego, bez których wsparcia i pomocy nie udałoby się jej ukończyć, a już bez wątpienia praca ta wiele straciłaby na jakości. Dziękuję Profesorowi Markowi Mozgawie – kierownikowi Katedry i promotorowi mojej pracy magisterskiej oraz pierwszemu nauczycielowi prawa karnego. To nauka Pana Profesora zrodziła we mnie naukową ciekawość i chęć odkrywania tej gałęzi prawa. Dziękuję również Państwu recenzentom – Profesor Mirosławie Melezini oraz Profesorowi Krzysztofowi Wiakowi za życzliwość i przychylność w ocenie niniejszej pracy.

Życząc Państwu miłej lektury pragnę wyrazić nadzieję, że będzie ona dla Państwa inspiracją do dalszych analiz i prób odnalezienia odpowiedzi na nurtujące pytania w zakresie kształtu i zasad stosowania tej instytucji za oceanem.