Ślebzak Krzysztof, Ochrona emerytalnych praw nabytych

Niezależnie od dziedziny życia społecznego regulowanego prawnie, uzasadnione wydaje się oczekiwanie stabilności i pewności porządku prawnego. Dotyczy to zwłaszcza trwałości wszelkiego rodzaju uprawnień, które z chwilą nabycia powiększają o nowe elementy określoną sferę prawa danego podmiotu. Zainteresowany ufa więc, że raz nabyte uprawnienia nie zostaną w przyszłości odebrane bądź naruszone. Nic więc dziwnego, że formułowane są żądania w zakresie dotyczącym ich ochrony, co ujmowane jest w kategoriach nakazu bądź zasady ochrony praw nabytych. W tym ostatnim przypadku mówi się, że jest to zasada fundamentalna, podstawowa bądź mająca zasadnicze znaczenie z punktu widzenia państwa prawnego. Problem ochrony praw nabytych staje się szczególnie doniosły w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Wynika to z faktu, że świadczenia nabywane są w związku z wystąpieniem określonego ryzyka socjalnego, które z reguły jest zdarzeniem niekorzystnym dla zainteresowanego. Z punktu widzenia podstawowego źródła uzyskiwania środków utrzymania, jakim jest praca, ziszczenie się ryzyka prowadzi do ich braku bądź istotnego zmniejszenia. Prawo nabyte, zwłaszcza gwarantujące świadczenie pieniężne, jest cenne, ponieważ pozwala na zastąpienie dotychczasowego dochodu. Jeśli spojrzeć z kolei na konstrukcyjne elementy zabezpieczenia społecznego na wypadek dożycia wieku emerytalnego, to długofalowy charakter tej formy przezorności powoduje, że problem prawa do emerytury związany jest nie tylko z samą możliwością jego nabycia. O ile przed przed tym zdarzeniem jest ono kształtowane, o tyle po nim - podlega realizacji. W tym świetle problematyka ochrony emerytalnych praw nabytych staje się bardzo złożona. Biorąc pod uwagę, że obowiązująca w danym czasie formuła nabycia określonego prawa odnosi się do zdarzeń przeszłych, a jego nabycie następuje na przyszłość, sytuacja idealna występowałaby wówczas, gdyby wobec osoby, która po raz pierwszy została objęta ubezpieczeniem emerytalnym, stosowano, aż do czasu jej śmierci, te same regulacje. Przystępując do systemu emerytalnego, mogłaby ona zatem oczekiwać, że nabędzie świadczenie na określonych zasadach, zaś upływ czasu będzie miał znaczenie wyłącznie z punktu widzenia kształtowania się nabywanego prawa. Z drugiej zaś strony po jego nabyciu miałaby ona prawo realizować przedmiotowe uprawnienie na zasadach obowiązujących w chwili jego nabycia. Taka sytuacja jest w praktyce mało prawdopodobna. Dynamika przemian społeczno-gospodarczych, uwarunkowania demograficzne czy sytuacja na rynku pracy powodują, że zmiany prawa emerytalnego są nieodzowne. Mogą one następować zarówno w okresie przed, jak i po nabyciu prawa do emerytury i dotyczyć właściwie każdego aspektu mającego znaczenie dla nabycia i realizacji przedmiotowego uprawnienia. Jeśli zmiany następują na korzyść zainteresowanych, to nie wywołują one problemów i nie są dyskutowane. Inaczej jest w przypadku, gdy są one niekorzystne. Wówczas pojawia się kwestia dopuszczalności zmian obowiązującego prawa, która w hierarchicznie skonstruowanym porządku prawnym, tak jak w Polsce, rozpatrywana jest przez pryzmat unormowań zawartych w Konstytucji. W przypadku ingerencji w dotychczasowe uprawnienia z reguły formułowany jest zarzut niezgodności z zasadą ochrony praw nabytych. W tym kontekście możliwe jest wskazanie istoty zagadnienia podejmowanego w niniejszej publikacji. Chodzi o próbę ustalenia, czy przedmiotowa zasada obowiązuje, tzn. czy na podstawie obowiązujących w polskim porządku prawym regulacji mających znaczenie dla działalności ustawodawcy zwykłego możliwe jest określenie jednoznacznie brzmiących reguł zachowania, wyznaczających prawnie dopuszczalny zakres zmian prawa w zakresie dotyczącym kształtowania emerytalnych praw nabytych, które jako zespół norm mogłyby uzasadniać wyodrębnienie zasady nazywanej "zasadą ochrony emerytalnych praw nabytych". Poszukiwanie owej zasady następować będzie w zakresie dotyczącym wąskiego wycinka działalności ustawodawczej, jakim jest prawo do emerytury w tzw. powszechnym systemie ubezpieczenia społecznego. Problem badawczy został zatem ujęty w następujący sposób. Jeżeli na podstawie regulacji ustawowych można nabyć określone uprawnienia (zaliczane w rozumieniu niniejszego opracowania do kategorii emerytalnych praw nabytych), to czy w przypadku zmiany prawa prowadzącej do ich naruszenia dopuszczalne jest odtworzenie z obowiązujących regulacji norm prawnych chroniących przedmiotowe prawa. Celem jest więc ustalenie, czy zasada ochrony praw nabytych, chroniąca określone uprawnienia jednostek, obowiązuje w sensie materialnym (mowa jest wówczas również o znaczeniu podmiotowym).

Tak określony temat uniemożliwia poszukiwanie ogólnej, i wyłącznie abstrakcyjnie ujmowanej, zasady ochrony praw nabytych. Układ publikacji wyznacza przyjęta metodologia badań. W pierwszej kolejności mowa jest o genezie, pojęciu oraz współczesnym postrzeganiu zasady ochrony praw nabytych. Ta część służy wprowadzeniu do tematu, zaznajomieniu Czytelnika z podejmowaną problematyką, jak również przedstawieniu metody badań. Następnie określany jest ich przedmiotowy zakres, co sprowadza się do zdefiniowania pojęcia "prawo nabyte". Jest to konieczne, aby przeanalizować, jak zmiany prawa oddziałują na kształt emerytalnych praw nabytych. W kolejnych częściach podjęto próbę analizy obowiązujących w polskim porządku prawnym regulacji prawa międzynarodowego, europejskiego oraz ustawy zasadniczej, które mogłyby stanowić podstawę ochrony emerytalnych praw nabytych i uzasadniać wyodrębnienie zasady o takiej nazwie.

Podjęcie przedmiotowego tematu wydaje się uzasadnione, tym bardziej że, jak dotychczas, problematyka oceny dopuszczalności zmian prawa pod kątem ochrony emerytalnych praw nabytych nie doczekała się szerszego opracowania. Inspirację dla rozważań stanowił swoisty fenomen zasady ochrony praw nabytych, której społeczne oraz - jak się wydaje - prawne znaczenie jest nie do przecenienia. Traktowana jest ona zarówno jak określona reguła etyczno-moralna, kierunek działalności prawodawczej, jak i też wzorzec określonego zachowania. Przedmiotem niniejszego opracowania jest jednak tylko ostatni z wymienionych aspektów. Poza zasadniczym zakresem badań pozostaje rozstrzyganie problemu intertemporalnego, sprowadzającego się do ustalenia relacji pomiędzy prawem dawnym a prawem nowym. Nie jest to zagadnienie mające pierwszoplanowe znaczenie dla badań, ponieważ ustalenie, że zasada ochrony praw emerytalnych obowiązuje w rozumieniu przyjętym w pracy, iż nie są dopuszczalne zmiany prawa w zakresie, w jakim chroni ona indywidualne uprawnienia. Tymczasem konflikt pomiędzy prawem dawnym i prawem nowym powstaje wówczas, gdy uznamy zmiany za prawnie dozwolone, ale z różnych przyczyn konieczne jest szczególne rozwiązanie problemu intertemporalnego. Problematyka ta, w części mającej znaczenie dla badanego problemu, zostanie przedstawiona w niniejszym opracowaniu.

Chciałbym podziękować Panu dr. hab. P. Tulei za przygotowanie recenzji wydawniczej oraz za cenne uwagi, które wpłynęły na ostateczną wersję książki. Podziękowania kieruję również do Kolegi Jarosława Jankowiaka za możliwość prowadzenia inspirujących dyskusji oraz wartościowe sugestie. Wdzięczny jestem także współpracownikom z Katedry Prawa Pracy i Prawa Socjalnego UAM, kierowanej przez Pana Profesora Z. Niedbałę, za stworzenie twórczego i przyjaznego forum wymiany poglądów.