Polok Mariusz, Ochrona tajemnicy państwowej i tajemnicy służbowej w polskim systemie prawnym

Każde państwo ma swe tajemnice, których pilnie strzeże. Co więcej, strzec musi, a ochrona tajemnicy jest jednym z ważnych zadań państwa i jego wyspecjalizowanych organów.

Abstrahując nawet od tajemnicy państwowej i służbowej i ich ochrony, zdrowe i normalne funkcjonowanie społeczeństwa i gospodarki wymaga utrzymania w utajnieniu całej masy informacji dotyczących obrotu gospodarczego, działalności zawodowej, wreszcie życia prywatnego.

Trudno więc sobie wyobrazić normalne państwo i normalne społeczeństwo, w którym nie byłyby chronione: informacje gospodarcze (tajemnica handlowa), informacje powierzane adwokatowi (tajemnica adwokacka i jej szczególnie chroniona odmiana - tajemnica obrończa), spowiednikowi (tajemnica spowiedzi), lekarzowi (tajemnica lekarska), informacje dotyczące prywatnego życia ludzi (tajemnica korespondencji, ochrona danych osobowych).

Liczba koniecznych i uzasadnionych wyjątków od zasady pełnego dostępu do informacji jest dość długa, a bezmyślne jej skracanie może prowadzić nie tyle do „wyzwolenia przez prawdę”, ile do uczynienia warunków życia niemożliwymi do zniesienia, spowodowania, że nagle znaleźlibyśmy się w kraju, w którym wszystko i wszyscy są kontrolowani.

Przeciwnym biegunem jest równie obłąkańczy system, w którym wszystko jest tajne: liczba policjantów, struktura ministerstw, liczba żołnierzy, fakt istnienia konfidentów. W którym tajemnicy podlega widok małej stacji kolejowej (nie wolno jej fotografować, nawet gdy jest tłem zdjęcia odjeżdżającej cioci).

O tym wszystkim warto pamiętać, przystępując do rozważań nad ochroną tajemnicy państwowej i służbowej. Zdrowy rozsądek i znajdowanie złotego środka jest w cenie.

Okres transformacji, przechodzenie z systemu totalitarnego (gdzie wszystko było jeśli nie tajne, to przynajmniej poufne) do systemu demokratycznego, w którym na zasadzie odreagowania chciałoby się zanegować wszystko, co słusznie czy niesłusznie, kojarzone jest ze starym systemem, jest właśnie takim okresem, kiedy szukanie złotego środka jest szczególnie ważne, a zdrowy rozsądek jest szczególnie pożądany.

Książka Pana dra Mariusza Poloka jest właśnie studium szukającym takiego złotego środka.

Wszystkie państwa demokratyczne, szanujące prawa swych obywateli do informacji, równocześnie chronią w rozsądnych granicach swe tajemnice i szanują tajemnice zawodowe, handlowe oraz prywatność tych obywateli.

Ta książka dotyczy ochrony tajemnicy państwowej i tajemnicy służbowej. Pamiętając o tym, że zakres tych tajemnic nie powinien być większy, niż jest to rzeczywiście niezbędne, powinna być ona chroniona skutecznie, a sama ochrona powinna mieć charakter systemowy. Wynika to z obowiązków państwa i jest zabezpieczone przepisami prawa.

System ochrony tajemnicy wymaga z jednej strony pewnej infrastruktury prawnej, z drugiej – powinien być zabezpieczony funkcjonalnie, przez sprawnie działający aparat państwowy, a w szczególności te jego organy, do których bezpośrednio należy ochrona tajemnicy i koordynacja tej ochrony w skali państwa.

Ochrona tajemnicy państwowej i tajemnicy służbowej będzie jednak skuteczna dopiero wtedy, gdy wszyscy funkcjonariusze państwowi będą świadomi wagi tej ochrony, gdy będę ten problem traktować poważnie (a nie, jak to niejednokrotnie się dzieje, z „przymrużeniem oka”).

Mało tego, konieczność ochrony tajemnicy państwowej i służbowej musi być uświadomiona i zakorzeniona w społeczeństwie.

Problematyka ochrony tajemnicy państwowej i tajemnicy służbowej nie była dotychczas w Polsce przedmiotem szczególniejszego zainteresowania nauki, a w konsekwencji nie doczekała się głębszych rozważań w literaturze naukowej bądź fachowej. Z tego też względu opracowanie dra Mariusza Poloka należy uznać za ważne i niezwykle potrzebne zarówno w wymiarze naukowym, jak i praktycznym.

Zapewne nie we wszystkim można się z Autorem zgodzić. Nie szkodzi. Niech to będzie początek dyskusji, której dotychczas w piśmiennictwie polskim na ten temat w zasadzie brak.

Książka ma też istotny walor praktyczny. Niewątpliwie ułatwi ona osobom zainteresowanym i odpowiedzialnym za ochronę tajemnicy państwowej i tajemnicy służbowej lepiej wykonywać swe zadania.

Na zakończenie trzeba dodać, że Autor jest osobą niezwykle kompetentną. Z ochroną tajemnicy („informacji niejawnych”) związane jest jego życie zawodowe. W 2004 r. na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego obronił on pracę doktorską na temat „Ewolucja prawnej ochrony tajemnicy państwowej i służbowej w Polsce od 1918 roku - w aspekcie historycznym”.

W oparciu o tę dysertację powstała niniejsza książka, którą z pełnym przekonaniem rekomenduję Czytelnikom.

Prof. dr hab. Jan Widacki

Warszawa, lipiec 2006 roku

Tematyka ochrony informacji stanowiących tajemnicę służbową i tajemnicę państwową nie doczekała się do tej pory w polskiej myśli prawniczej opracowania, które w sposób pełny omawiałoby tę problematykę. Trudno doszukiwać się powodów niechęci poruszania tej tematyki. Zapewne nie bez znaczenia pozostają trudności, jakich przysparza zebranie chociażby aktów prawnych, które w okresie powojennym regulowały tę materię. Stan bazy źródłowej do badań historycznych, zwłaszcza nad okresem 1918-1939, trudno uznać więc za zadowalający.

Masowość źródeł, idąca w parze z ich fragmentarycznością, niekompletnością oraz rozproszeniem powoduje ich daleko posuniętą nieprzejrzystość. Praca niniejsza jest próbą przybliżenia zasad ochrony informacji, stanowiących tajemnicę państwową i tajemnicę służbową w polskim systemie prawnym. Bardzo istotną sprawą, o której nie sposób nie wspomnieć, jest fakt, iż akty prawne oraz inne materiały z okresu do 1990 r. są w zasadzie dostępne jedynie w archiwach Instytutu Pamięci Narodowej.

Analiza materiału archiwalnego pozwala na wyróżnienie w procesie ewolucji zasad ochrony informacji stanowiących tajemnicę państwową i tajemnicę służbową w następujących okresach historycznych: pierwsze lata niepodległości, II Rzeczpospolita, okres państwa socjalistycznego, okres po odzyskaniu suwerenności państwowej (od 1989 r.).

Uzasadnienie powyższego podziału wiąże się z istotnymi różnicami, którymi charakteryzowała się zarówno sztuka legislacyjna każdego z omawianych okresów historycznych, jak i uwarunkowania natury politycznej. W okresie tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości mieliśmy do czynienia jedynie ze szczątkiem polskiej państwowości. Cechą charakterystyczną tego okresu, jak powszechnie wiadomo, było podjęcie próby stworzenia ośrodka władzy państwowej oraz jej pierwszych organów. W tym okresie więc nie zapoznamy się z nowymi „polskimi” aktami prawnymi w zakresie omawianej tematyki, gdyż na to byłoby zbyt wcześnie.

Okres II Rzeczypospolitej to czas, kiedy w pełni ukształtowane państwo polskie przez organy władzy podjęło trud uregulowania sytuacji prawnej obywateli, którzy do niedawna żyli i pracowali w różnych warunkach społeczno-politycznych, mimo że należeli do jednej nacji.

Okres państwa socjalistycznego to powojenna rzeczywistość Polaków żyjących w państwie, które usiłowało przekonać, że o wiele lepiej było w stanie ocenić co dla każdego indywidualnie było najlepsze. „Silna ręka” ośrodków władzy opartych na decyzjach jedynej legalnej partii chroniła wszelkie informacje, nie pozwalając na swobodny ich przepływ. Było to okres, w którym nawet fotografowanie sklepu z pustymi pułkami mogło stanowić naruszenie tajemnicy państwowej i narazić „przewodnią siłę narodu” na krytykę. Informacja w tym okresie stała się narzędziem walki z przeciwnikami panującego ustroju społecznego.

Okres od 1989 r. to czas nie tylko zmiany ustroju, ale również zmiany mentalnej. To czas dostosowywania ustawodawstwa polskiego do standardów europejskich oraz podporządkowania ich procesowi przyjęcia do struktur północnoatlantyckich.

W celu lepszego zaprezentowania zasad ochrony prawnej informacji stanowiących tajemnice państwową i służbową w Polsce w książce prezentowane są standardy ochrony tych informacji w wybranych państwach.

W części historycznej książki podjęto próbę dyskursu opartego na treści przepisów znajdujących się w ustawodawstwie karnym poszczególnych okresów historycznych naszego państwa oraz na analizie właściwych aktów prawnych powszechnie obowiązujących, regulujących problematykę ochrony informacji stanowiących tajemnice państwową i służbową. Omówione zostały także akty prawne regulujące tę problematykę, ale niestanowiące prawa powszechnie obowiązującego.

W drugiej części książki omówione zostały obowiązujące przepisy prawa w zakresie ochrony tajemnic państwowej i służbowej w Polsce z licznymi nawiązaniami do ustawy o ochronie danych osobowych, które pomimo odmienności legislacyjnych w szerokim zakresie wykorzystują uznane normy bezpieczeństwa, znane również z przepisów o ochronie informacji niejawnych.

Publikacja stanowi tło porównawcze dla obecnie obowiązującego systemu ochrony. Autor przedstawia również podstawowe elementy tej ochrony w obecnym stanie prawnym w wybranych państwach. Kluczowe rozwiązania różnych systemów prawnych zarówno kontynentalnych, jak i funkcjonujących w systemie common law, pozwolą wskazać elementy zbieżne z naszym systemem ochrony oraz odszukać elementy etiologii naszego prawa w tym zakresie.

Książka uwzględnia zmiany wprowadzone przez ustawę z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U. Nr 104, poz. 708), która weszła w życie 24 lipca 2006 r., oraz przez ustawę z 9 czerwca 2006 r. - przepisy wprowadzające ustawę o służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego (Dz. U. Nr 104, poz. 711), która weszła w życie 8 lipca 2006 r., z wyjątkiem art. 5-56 oraz art. 77 i 78, które weszły w życie 1 października 2006 r.

Z dniem 30 września 2006 r. zostały zlikwidowane Wojskowe Służby Informacyjne, a ich zadania przejęła Służba Kontrwywiadu Wojskowego.