Filek Bartłomiej, Odpowiedzialność karna w Polsce za czyny zabronione popełnione za granicą

Monografia ta stanowi zaktualizowaną część rozprawy doktorskiej, którą obroniłem w 2020 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Opolskiego, uzyskując stopień naukowy doktora nauk prawnych. Jej przedmiotem jest problematyka odpowiedzialności karnej w Polsce za czyny zabronione popełnione za granicą. Asumptem do przeprowadzenia analizy dogmatycznej tego wielopłaszczyznowego zagadnienia badawczego jest stały wzrost znaczenia tej problematyki. Przyczyną takiego stanu rzeczy są przeobrażenia, jakie nastąpiły, w szczególności w ostatnich prawie 20 latach, w Polsce oraz w życiu społecznym i gospodarczym Polaków, a także w obszarze współpracy międzynarodowej w sprawach karnych. Transformacja ta nie przebiegałaby w takim zakresie i tempie, gdyby nie historyczny moment, jakim była akcesja 1.05.2004 r. Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej. Chwila ta znacząco wpłynęła na intensyfikację migracji ludności, związaną ze swobodnym przepływem osób w ramach Unii Europejskiej. Implikacją tych zjawisk społecznych jest dynamizacja kontaktów międzynarodowych na różnych płaszczyznach życia społecznego i gospodarczego. Swobodny przepływ osób stanowił między innymi impuls dla licznej grupy obywateli polskich i obywateli innych państw członkowskich Unii Europejskiej do zmiany dotychczasowego stałego pobytu i przeniesienia swojego centrum życiowego na terytorium innego państwa członkowskiego. Ten precedens nie ma jedynie charakteru endogennego w ramach Unii Europejskiej. Proces ten występuje również, z różnych powodów, w odniesieniu od migracji obywateli innych państw czy też bezpaństwowców na terytorium różnych państw członkowskich Unii Europejskiej. Jednocześnie także obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej migrują poza zewnętrzne granice Unii Europejskiej. Sam proces migracji nie jest przy tym w żadnym stopniu generatorem negatywnych zjawisk w życiu społecznym, do czego należałoby zaliczyć zjawisko popełnienia czynu zabronionego jako przestępstwo lub wykroczenie dokonane za granicą. Jednakże progresja tego procesu skutkuje intensyfikacją spraw karnych i spraw o wykroczenia o charakterze internacjonalnym. Proces ten dostrzegalny jest między innymi we wzroście znaczenia problematyki czynów zabronionych popełnianych za granicą przez obywateli polskich, a także czyny zabronione popełniane za granicą godzące w obywateli polskich, polskie instytucje państwowe, polskie podmioty prawa prywatnego oraz w dobra chronione prawem przez obowiązujące przepisy prawa w Rzeczypospolitej Polskiej.

Drugim czynnikiem, który skłonił mnie do poddania analizie tytułowego zagadnienia jest dostrzegalna zmiana w otaczającej nas rzeczywistości, związana w szczególności ze sposobami komunikacji międzyludzkiej, powszechnym dostępem do cyberprzestrzeni, korzystaniem z chmury obliczeniowej, wykorzystywaniem coraz bardziej zautomatyzowanych pojazdów, rozwojem robotyki czy też posługiwaniem się zdalnie sterowanymi pojazdami w różnych przestrzeniach . Te wszystkie zmiany zachodzące w różnych dziedzinach życia codziennego powodują konieczność co najmniej rozważenia, czy nowe miejsca lub sposoby wykorzystywane w popełnianiu przestępstw lub wykroczeń nie wymagają interwencji legislacyjnej w celu adaptacji obowiązujących rozwiązań normatywnych do nowych wyzwań i zagrożeń, przed którymi staje prawo karne i prawo wykroczeń. Wskazane wyżej zmiany pozwalają na przyjęcie ogólnej konstatacji, że choć na pozór wciąż żyjemy na tym samym świecie co 100 lat temu, to jednak obecnie nic nie jest już takie samo jak poprzednio.

Wskazane wyżej determinanty doprowadziły do poddania badaniu i ocenie dotychczasowe instrumenty prawne związane z możliwością pociągnięcia do odpowiedzialności karnej w Polsce osoby popełniającej za granicą określony czyn zabroniony jako przestępstwo lub wykroczenie. Analiza poszczególnych zasad zostanie przeze mnie przeprowadzona z punktu widzenia krajowego ustawodawcy. Jedynie w niezbędnym zakresie zostaną przedstawione uwarunkowania wynikające z prawa międzynarodowego publicznego odnoszące się do granic treściowych krajowych zasad odpowiedzialności za czyny zabronione popełnione za granicą. Takie zakreślenie ram analizy badawczej przedmiotowego zagadnienia jest wynikiem przyznania państwu szerokich kompetencji ius puniendi w świetle prawa międzynarodowego publicznego. To, nazywane przez niektórych autorów, prawo każdego państwa do swobodnego kształtowania zakresu swojej jurysdykcji znalazło akceptację w prawie międzynarodowym publicznym już w latach 20. ubiegłego wieku. Stało się tak za sprawą francuskiego statku „Lotus”, który 2.08.1926 r. na pełnym morzu zderzył się z tureckim statkiem „Boz-Kourt” . Wskutek tego zderzenia śmierć poniósł członek załogi statku tureckiego. Postępowanie karne wobec francuskiego oficera statku francuskiego prowadził turecki wymiar sprawiedliwości, w związku z czym francuski oficer musiał pozostać w porcie w Konstantynopolu. Wszystkie czynności procesowe podejmowane przez organy tureckie wobec francuskiego oficera wywołały stanowczy sprzeciw Francji. W ocenie tego kraju postępowanie karne powinno być prowadzone wyłącznie przed francuskim wymiarem sprawiedliwości. Stanowisko Francji doprowadziło do wydania rozstrzygnięcia w tym zakresie przez Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze, który w wyroku z 7.09.1927 r. przyjął, że prawo międzynarodowe nie zabrania Turcji wykonywania w tej sprawie własnej jurysdykcji, mimo istnienia konkurencyjnych podstaw do wykonywania wobec tej samej osoby swojej jurysdykcji przez Francję . Konsekwencją zapatrywania wyrażonego w tym judykacie jest obecnie powszechnie akceptowane suwerenne prawo każdego państwa do ustalania zakresu krajowych uregulowań prawnych w odniesieniu do czynów zabronionych popełnionych za granicą, które mogą ulec ograniczeniu jedynie w następstwie umów międzynarodowych . Wskazany kontekst międzynarodowy dotyczący granic krajowej kompetencji co do sposobu regulacji zakresu obowiązywania prawa krajowego skłonił mnie do skupienia się na problematyce wyznaczenia ram krajowej kompetencji ustawodawczej w zakresie kreacji systemu zasad odpowiedzialności w Polsce za czyn zabroniony jako przestępstwo albo wykroczenie popełnione za granicą. W sposób zamierzony użyłem wyżej sformułowania „krajowa kompetencja ustawodawcza”, ponieważ problematykę tę należy odróżnić od zagadnienia jurysdykcji krajowej w sprawach przestępstw i wykroczeń. Mimo że między tymi pojęciami istnieje ścisła korelacja, nie należy ich utożsamiać. Kompetencja ustawodawcza to określenie charakterystyczne dla prawa materialnego, które odwołuje się do określonych przepisów prawa obowiązujących w systemie prawnym danego państwa, wynikających z jego prawa krajowego, oraz prawa do międzynarodowego, uprawniających do stosowania przepisów prawa materialnego obowiązujących w tym państwie w stosunku do czynów popełnionych w danej przestrzeni, m.in. za granicą. Pojęcie jurysdykcji krajowej jest natomiast immanentnie związane z płaszczyzną procesową. Korelacja między tymi pojęciami przebiega w ten sposób, że zakres sytuacji wyznaczonych w ramach danego systemu kompetencji ustawodawczej może być następnie ograniczony w przypadku wystąpienia okoliczności wyłączających wykonywanie jurysdykcji przez organy tego państwa. Do takich okoliczności można zaliczyć przykładowo immunitety, które ograniczają możliwość wykonywania jurysdykcji przez dane państwo, mimo posiadania kompetencji ustawodawczej w tym zakresie. Jednakże wektor oddziaływania korelacji między tymi pojęciami nie będzie nigdy skierowany w przeciwną stronę. Jurysdykcja czerpie przecież swój zakres zastosowania z istniejącej kompetencji ustawodawczej. Brak kompetencji ustawodawczej danego państwa wyłącza możliwość sprawowania jurysdykcji przez organy wymiaru sprawiedliwości tego państwa. Celem pracy jest dokonanie analizy i oceny polskiego systemu kompetencji zarówno w zakresie odnoszącym się do jego całości, jak i do poszczególnych uregulowań prawnych wyznaczających dyspozycję konkretnych zasad obowiązywania w przestrzeni polskiego prawa karnego i wykroczeń. Ocena krajowego systemu kompetencji ustawodawczej zostanie przeprowadzona w szczególności z uwzględnieniem zasady proporcjonalności oraz określoności i pewności prawa. W tym celu konieczne jest zarysowanie istotnych elementów kontekstu historycznego poszczególnych zasad, przedstawienie ich ratio legis oraz dokonanie analizy ich zakresu podmiotowego i przedmiotowego. Dopiero po przedstawieniu powyższych zagadnień stanie się możliwe dokonanie ich prawidłowej oceny w powyższym kontekście zarówno w zakresie systemowym, jako całości uregulowań prawnych dotyczących zasad odpowiedzialności za czyny zabronione popełnione za granicą, jak i w zakresie indywidualnym w celu ukazania symptomatycznych cech poszczególnych zasad wchodzących w skład tego systemu. Oceny tej w przyszłości będzie trzeba również dokonać w związku ze wskazaną wyżej problematyką, a zarazem konieczne będzie przeprowadzenie analizy badawczej dotyczącej problematyki miejsca popełnienia czynu zabronionego i określenia determinantów pozwalających na zakwalifikowanie konkretnego czynu jako czynu popełnionego za granicą. Konieczność przyjęcia takiej formuły pozwoli na ukazanie wszystkich płaszczyzn związanych z zasadami odpowiedzialności w Polsce za czyn zabroniony jako przestępstwo albo wykroczenie popełnione za granicą.

Obecna sytuacja międzynarodowa dopisała również jeszcze jeden kontekst niniejszej monografii. Jest nim zmiana sytuacji geopolitycznej w wyniku rozpoczęcia działań wojennych w Ukrainie przez Federację Rosyjską. To haniebne zachowanie władz Federacji Rosyjskiej, którego czas z pewnością nie wymaże z ludzkich serc i myśli, stawia przed polskim ustawodawcą szereg pytań dotyczących oceny możliwości ścigania również w Rzeczypospolitej Polskiej sprawców dopuszczających się tych okrutnych czynów w Ukrainie. Podobne pytania zadaje dziś sobie cały świat. Oby tylko udało się społeczności międzynarodowej nie za późno znaleźć rozwiązanie tego zagadnienia. Jak bowiem słusznie w przeszłości podkreślił John F. Kennedy: „Ludzkość musi położyć kres wojnie, bo inaczej wojna położy kres ludzkości”.

Na zakończenie chciałbym podziękować tym, bez których udziału niniejsza monografia nie mogłaby powstać. Przede wszystkim dziękuję mojemu Promotorowi, prof. dr. hab. Stanisławowi Hocowi. Mam to szczęście, że na swojej drodze naukowej mogłem spotkać takiego zacnego przewodnika po meandrach prawa karnego i życia naukowo-badawczego. Panie Profesorze, dziękuję za wsparcie naukowe, wiarę w końcowy sukces, dobre słowo i zawsze pomocną dłoń! Podziękowania kieruję również do Promotorki pomocniczej, dr Moniki Filipowskiej-Tuthill.

Chciałbym także podziękować mojej drugiej połowie – Karolinie. W trudnych chwilach, zwątpieniach i braku sił zawsze znajdowałem u Niej wsparcie oraz dodatkową siłę do kontynuowania tego projektu badawczego. Przepraszam, Kochanie, za wszelkie niedogodności w okresie realizacji tego projektu. Dlatego właśnie Tobie, choć to tak niewiele, dedykuję tę monografię!

Dziękuje również Wydawnictwu Wolters Kluwer Polska, Uniwersytetowi Opolskiemu oraz wszystkim pozostałym podmiotom/osobom za wsparcie finansowe i organizacyjne niezbędne do opublikowania niniejszej monografii.