Sroka Tomasz, Odpowiedzialność karna za niewłaściwe leczenie. Problematyka obiektywnego przypisania skutku

Celem niniejszego opracowania jest analiza istniejącego w doktrynie prawa karnego modelu odpowiedzialności karnej osób udzielających świadczeń zdrowotnych za negatywne następstwa dla życia lub zdrowia pacjentów pod kątem problemów, jakie pojawiają się w praktyce wymiaru sprawiedliwości. Nie ulega wątpliwości, że ciężar gatunkowy tego typu spraw jest duży, bowiem wiąże się on z jednej strony z problematyką czynów godzących w najważniejsze dobra prawne, jakimi są życie i zdrowie ludzkie, podejmowanych jednak w kontekście jednoczesnych czynności mających ratować te same dobra prawne przed utratą, zaś z drugiej strony z problematyką procesów medycznych, jakim poddawany jest organizm człowieka, których przebieg i zakłócenia co do zasady mogą być ustalane jedynie z mniejszą lub większą dozą prawdopodobieństwa. Ocena odpowiedzialności karnej osób udzielających świadczeń zdrowotnych polega zatem na analizie określonego stanu faktycznego pod kątem realizacji znamion różnych typów czynów zabronionych, m.in. z punktu widzenia prawidłowości postępowania diagnostycznego i terapeutycznego w zderzeniu z mniejszym lub większym prawdopodobieństwem określonych rezultatów dla zdrowia człowieka, wiążących się z podjęciem lub zaniechaniem wdrożenia określonego leczenia w stosunku do pacjenta.

„Nie sposób nie wspomnieć również o ciężarze społecznym orzekania w sprawach mających na celu ocenę odpowiedzialności karnej lekarza za niepowodzenie w leczeniu. Zdawać sobie należy sprawę, że wiążą się one z ludzkimi tragediami, utratą osób najbliższych czy nawet koniecznością diametralnej zmiany stylu życia w związku z pogorszeniem się stanu zdrowia pokrzywdzonego. Sąd zatem, pomijając problemy natury faktycznej i prawnej, zmagać się musi również z ludzkim żalem i frustracją. Jest to problem szczególnie poważny w sprawach – analogicznych do właśnie rozpatrywanej – gdzie doszło do popełnienia przez lekarza tzw. potocznie błędu w sztuce. Trudno bowiem winić męża pokrzywdzonej za obarczanie odpowiedzialnością niedbale postępującego personelu medycznego, skoro w świadomości społecznej powszechnym jest nie tylko przekonanie o jego rzetelności, fachowości i staranności, lecz niekiedy przyznaje mu się rolę cudotwórcy . Zauważyć zatem należy, że mimo pochylania się nad ludzkimi tragediami, orzekanie w sprawach karnych rządzi się swoimi prawami i nie może wykroczyć poza przepisane jego ramami zasady” .

Wskazany powyżej kontekst społeczny nie może zatem powodować wyłączenia czy też ograniczenia stosowania przesłanek odpowiedzialności karnej za przestępstwa tylko dlatego, że działanie lub zaniechanie domniemanego sprawcy związane jest z udzielaniem świadczeń zdrowotnych, albowiem polega ono na podejmowaniu zachowań wchodzących w kontakt z najważniejszymi dobrami prawnymi w postaci życia i zdrowia człowieka. Co najwyżej kontekst społeczny powinien mieć wpływ na szczególnie wszechstronną analizę każdej sprawy dotyczącej odpowiedzialności karnej za niewłaściwe leczenie. „W sprawach tego rodzaju, także ze względów społecznych, dołożyć należy szczególnej staranności w procesie wyjaśniania, czy doszło do zaniedbań ze strony lekarzy” .

Problematyka odpowiedzialności karnej osób udzielających świadczeń zdrowotnych za negatywne konsekwencje dla zdrowia lub życia pacjentów jest specyficzna z punktu widzenia prawa karnego. Rozważa się bowiem odpowiedzialność karną osoby, która podejmuje działania w celu ratowania określonego dobra prawnego, jednak czyniąc to w sposób niezgodny z zasadami postępowania, staje się podmiotem dokonującym ataku na to samo, ratowane, dobro prawne. Oznacza to, że podstawą prawnokarnej oceny jest czyn, który w wyobrażeniu osoby go podejmującej ma chronić dobro prawne w postaci życia lub zdrowia pacjenta przed naruszeniem lub narażeniem na niebezpieczeństwo, zaś w rzeczywistości, z uwagi na naruszenie zasad postępowania związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych, prowadzi do narażenia na niebezpieczeństwo lub do naruszenia tych dóbr prawnych. Z tego względu podnosi się, że analizę ewentualnej odpowiedzialności karnej osoby udzielającej świadczeń zdrowotnych należy dokonywać z dużą ostrożnością i ze szczególnym uwzględnieniem podstawowej zasady prawa karnego, jaką jest ultima ratio .

Celem niniejszej publikacji nie jest przedstawianie procesu kształtowania się podstaw i zasad odpowiedzialności karnej pracowników służby zdrowia na przestrzeni wieków, lecz analiza obecnie istniejących przesłanek tejże odpowiedzialności z punktu widzenia pojawiających się w praktyce wymiaru sprawiedliwości problemów interpretacyjnych związanych z ich stosowaniem. W związku z tym w zakresie historycznego rozwoju odpowiedzialności osób udzielających świadczeń zdrowotnych, której zasady pojawiły się już setki lat temu, choćby w Kodeksie Hammurabiego, należy odesłać do odpowiednich pozycji literatury przedmiotu .

Zadaniem niniejszej monografii nie jest również podręcznikowe ujęcie tematu odpowiedzialności karnej za niewłaściwe leczenie, czyli wyczerpujące przedstawienie wszystkich zagadnień i problemów w tym zakresie pojawiających się w doktrynie i orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych na przestrzeni lat. W związku z tym w niniejszej publikacji nie zostaną powtórzone lub w wyczerpujący sposób przedstawione po raz kolejny te zagadnienia, które zostały szeroko i dostatecznie omówione w literaturze, i tym samym są powszechnie znane. Praca nie ma również charakteru prawnoporównawczego. Analizie nie zostaną poddane więc przesłanki odpowiedzialności karnej za niewłaściwe leczenie funkcjonujące w ustawodawstwach zagranicznych celem ich porównania z regulacjami polskimi, albowiem przekraczałoby to ramy niniejszej pracy.

Założeniem niniejszego opracowania była konfrontacja wskazywanych w doktrynie prawa karnego przesłanek odpowiedzialności karnej za niewłaściwe leczenie z warunkami odpowiedzialności stosowanymi w praktyce wymiaru sprawiedliwości. W tym celu zostały przeprowadzone badania na terenie całego kraju. Założeniem tych badań było przeanalizowanie spraw, w których rozpatrywana była odpowiedzialność karna osób udzielających świadczeń zdrowotnych, pod kątem merytorycznej prawidłowości procesu dowodzenia realizacji znamion określonych typów czynów zabronionych przez organy prowadzące postępowanie. Analiza spraw nakierowana była również na wyszukanie pojawiających się w tym zakresie w praktyce wymiaru sprawiedliwości problemów, które starano się następnie w pracy opisać oraz przedstawić propozycje ich rozwiązania. W związku z tym zadaniem pracy było również rozważanie tych spornych zagadnień, które nie uzyskały dotychczas dostatecznego rozwiązania w doktrynie prawa karnego. Akta spraw miały również dostarczyć przykłady stanów faktycznych, będących ilustracją omawianej problematyki – w tym zakresie głównym założeniem pracy było oparcie rozważań w znacznej mierze na nowych, dotychczas nieznanych i nieomawianych w literaturze przedmiotu przykładach z praktyki wymiaru sprawiedliwości.

W dotychczasowej literaturze z zakresu prawa medycznego jedynie dwie prace opierały się – przynajmniej częściowo – na badaniach aktowych spraw sądowych dotyczących odpowiedzialności karnej osób udzielających świadczeń zdrowotnych za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. A. Zoll na potrzeby monografii Odpowiedzialność karna lekarza za niepowodzenie w leczeniu dokonał analizy sześćdziesięciu dziewięciu akt spraw karnych losowo wybranych z terenu całego kraju, rozpatrywanych przez sądy w latach 1975–1983 . Badania te zostały jednak przeprowadzone pod rządami poprzednio obowiązującego kodeksu karnego z 1969 r., 25 lat temu, w związku z czym niniejsza praca ma za zadanie podjęcie niejako na nowo tematu odpowiedzialności karnej za niewłaściwe leczenie w perspektywie badań po upływie niemal ćwierć wieku od poprzedniej tego typu monografii i pod rządami obecnie obowiązującej kodyfikacji. R. Kędziora z kolei w jednym z rozdziałów monografii Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych dokonała analizy dziesięciu spraw rozpatrywanych przez sądy w województwie świętokrzyskim w latach 1995–2005 . Badania te, mimo iż wykonane na gruncie obecnie obowiązującej kodyfikacji, zasięgiem terytorialnym objęły jednak tylko jedno województwo oraz zaledwie dziesięć spraw sądowych, nie były poddane gruntownej analizie dogmatycznej i stanowiły jedynie ilustrację do jednego z zagadnień rozważanych przez autorkę .

W celu przeprowadzenia badań aktowych na potrzeby niniejszej pracy w pierwszej kolejności zostały wytypowane miasta, w których badania miały zostać wykonane. Posłużono się kryterium geograficznym, bowiem założeniem było uzyskanie informacji na temat sposobu analizy stanów faktycznych pod kątem realizacji znamion typów czynów zabronionych w różnych rejonach kraju. W konsekwencji badania empiryczne zostały wykonane w ośmiu miastach: Białystok, Gdańsk, Kraków, Lublin, Poznań, Szczecin, Warszawa i Wrocław.

Badania aktowe zostały przeprowadzone co do zasady we wszystkich sądach rejonowych znajdujących się w danej miejscowości . Wybór wyłącznie sądów rejonowych spośród wszystkich szczebli sądów uzasadniony był właściwością rzeczową wynikającą z kodeksu postępowania karnego. Sprawy dotyczące odpowiedzialności karnej w związku z niewłaściwym leczeniem w aspekcie przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu kwalifikowane są bowiem zwykle z art. 155 k.k., art. 156 § 2 k.k., art. 157 § 3 k.k., art. 160 § 2 i 3 k.k. oraz art. 162 § 1 k.k. i – stosownie do art. 24 § 1 i art. 25 § 1 k.p.k. – należą one do właściwości sądów rejonowych .

W efekcie badania aktowe zostały przeprowadzone w dwudziestu sądach rejonowych (jeden w Białymstoku, dwa w Gdańsku, cztery w Krakowie, jeden w Lublinie, trzy w Poznaniu, jeden w Szczecinie, pięć w Warszawie i trzy we Wrocławiu).

Na badania aktowe zostały wybrane lata 1999–2006 . Przedział czasowy obejmujący aż siedem lat został podyktowany tym, iż sprawy dotyczące odpowiedzialności karnej za niewłaściwe leczenie trafiają na wokandę sądową niezwykle rzadko, w związku z tym przy zbyt wąskim przedziale czasowym istniało niebezpieczeństwo nieodnalezienia żadnej sprawy z interesującego zakresu. Jako początkową datę badań aktowych wybrano rok 1999 z uwagi na to, że był to wówczas pierwszy pełny rok obowiązywania na terenie kraju nowego kodeksu karnego z 1997 r. Jednocześnie, z uwagi na – co do zasady – niezwykle długi czas trwania procesów sądowych w sprawach dotyczących odpowiedzialności karnej za negatywne skutki dla zdrowia lub życia pacjentów, zdecydowano się na końcową datę badań na rok 2006 w nadziei, iż podczas przeprowadzania badań (lata 2008–2010) większość spraw będzie prawomocnie zakończona .

W efekcie udało się uzyskać dostęp do stu dwudziestu jeden spraw dotyczących stricte odpowiedzialności karnej pracowników ochrony zdrowia za negatywne skutki dla zdrowia lub życia pacjentów, przy czym na potrzeby monografii (pod kątem możliwości analizy stanów faktycznych i poglądów prawnych) skorzystano jedynie z sześćdziesięciu czterech spraw. Podyktowane to było okolicznością, iż zgoda na wgląd do akt uzyskana u prezesów poszczególnych sądów dotyczyła zarówno spraw prawomocnie zakończonych, jak i tych „na biegu”. Niemniej w pracy wykorzystano jedynie informacje pochodzące z tych spraw, o których było w sposób pewny wiadomo, że zostały prawomocnie zakończone.

Badania aktowe zostały również przeprowadzone co do zasady we wszystkich prokuraturach rejonowych znajdujących się w wybranych miastach . Założeniem niniejszej pracy była bowiem także analiza prawidłowości merytorycznych rozstrzygnięć dotyczących odpowiedzialności karnej w związku z niewłaściwym leczeniem na poziomie decyzji prokuratora kończących postępowanie w sprawie, w których często nie dochodzi w ogóle do kontroli sądowej wydawanych postanowień. Ponadto, o ile w literaturze przedmiotu można odnaleźć prace odwołujące się do badań aktowych dotyczących odpowiedzialności karnej za niewłaściwe leczenie (przywołane prace A. Zolla i R. Kędziory), o tyle badania te przeprowadzone były jedynie w odniesieniu do spraw rozpatrywanych przez sądy. W związku z tym decyzje merytoryczne prokuratora podejmowane w postępowaniu przygotowawczym, a kończące postępowanie w tego typu sprawach, nie były dotychczas przedmiotem analizy przez przedstawicieli doktryny.

W efekcie udało się przeprowadzić badania aktowe w dwudziestu pięciu prokuraturach rejonowych (trzy w Białymstoku, trzy w Gdańsku, pięć w Krakowie, jedna w Lublinie, cztery w Poznaniu, trzy w Szczecinie i sześć w Warszawie). Również i w tym przypadku badaniem zostały objęte sprawy z lat 1999–2006, zaś dostęp uzyskano do czterystu trzynastu spraw dotyczących stricte odpowiedzialności karnej pracowników ochrony zdrowia za negatywne skutki dla zdrowia lub życia pacjentów, które zostały prawomocnie zakończone na etapie postępowania przygotowawczego .

Sumując powyższe informacje dotyczące empirycznego aspektu przeprowadzonych badań, należy stwierdzić, że niniejsza publikacja została oparta na analizie pięciuset trzydziestu czterech spraw (w tym czterystu siedemdziesięciu siedmiu prawomocnie zakończonych) dotyczących odpowiedzialności karnej osób udzielających świadczeń zdrowotnych za przestępstwa z rozdziału XIX kodeksu karnego. Niemniej należy podkreślić, że nie wszystkie spośród tych spraw zostały wykorzystane jako ilustracje problemów omawianych w niniejszej pracy, a jedynie pięćdziesiąt spraw sądowych i osiemdziesiąt trzy sprawy prokuratorskie. Wynika to stąd, że pozostałe sprawy – głównie zakończone na etapie postępowania przygotowawczego – nie ujawniły problemów dogmatycznych, wymagających omówienia w pracy. Częściowo było to spowodowane m.in. faktem, że postanowienia o umorzeniu postępowania lub odmowie jego wszczęcia były kalką przygotowanych w toku procesu opinii biegłych. Ponadto niektóre ze spraw powoływane są w pracy kilkukrotnie, stanowiąc ilustrację różnorodnych problemów interpretacyjnych, co wynika z faktu, że jedynie w tych sprawach znalazły się rozbudowane i pogłębione rozważania dogmatyczne.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że zastosowano dwa różne sposoby powoływania spraw (stanów faktycznych) z badań aktowych. W odniesieniu do analizy spraw pochodzących z badań przeprowadzonych w sądach każdy przypadek powołany został analogicznie do przywoływanych publikowanych orzeczeń sądów powszechnych i Sądu Najwyższego – wskazany jest sąd, który rozpoznawał określoną sprawę, oraz jej sygnatura. W odniesieniu do spraw pochodzących z badań przeprowadzonych w prokuraturach powyższy sposób powoływania spraw, wskazujący na miejsce prowadzenia postępowania przygotowawczego i sygnaturę sprawy, wobec niejednoznaczności poglądów doktryny mógłby być uznany za sprzeczny z zakazem wynikającym z art. 241 § 1 k.k., chociaż w mojej ocenie przepis ten nie znajduje zastosowania do prawomocnie zakończonych postępowań przygotowawczych. W związku z tym sprawy pochodzące z badań przeprowadzonych w prokuraturach zostały powołane przez użycie słowa „przypadek” oraz kolejnej liczby porządkowej oznaczającej kolejną sprawę, bez łączenia określonego stanu faktycznego z konkretną jednostką prokuratury i sygnaturą sprawy. Osoby zainteresowane, po indywidualnym kontakcie ze mną, mogą uzyskać informacje pozwalające na identyfikację konkretnej sprawy.

Podsumowując, należy podkreślić, że w niniejszym opracowaniu analizie zostały poddane nie wszystkie problemy dogmatyczne pojawiające się w literaturze przedmiotu, dotyczące odpowiedzialności karnej w związku z niewłaściwym leczeniem w odniesieniu do funkcjonującego w Polsce modelu odpowiedzialności karnej za tego typu przypadki, lecz jedynie te, które ujawniły się na podstawie przeprowadzonych przeze mnie badań aktowych w sądach i prokuraturach na terenie całego kraju oraz które dotychczas nie były dostatecznie omówione i rozwiązane w doktrynie prawa karnego.

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej, która została przygotowana i obroniona na Uniwersytecie Jagiellońskim w 2012 r. W tym miejscu pragnę wyrazić wdzięczność Panu dr. hab. Włodzimierzowi Wróblowi, prof. UJ za wieloletnią opiekę naukową i nieocenioną pomoc przy pisaniu niniejszej publikacji. Wyrazy wdzięczności kieruję również do recenzentów rozprawy doktorskiej – Pani dr hab. Agnieszki Liszewskiej, prof. UŁ i Pana prof. dr. hab. Andrzeja Zolla – za cenne uwagi i sugestie, które miały wpływ na ostateczny kształt niniejszego opracowania.