Gensikowski Piotr, Odstąpienie od wymierzenia kary w polskim prawie karnym

Ustalenie w procesie karnym popełnienia przez sprawcę czynu przestępnego stanowi punkt wyjścia dla rozważań w przedmiocie zastosowania wobec niego adekwatnych środków prawnych przewidzianych w prawie karnym materialnym. W większości wypadków sąd wymierzy sprawcy karę przewidzianą w przepisie statuującym znamiona popełnionego czynu przestępnego. Niekiedy jednak analiza całokształtu okoliczności podmiotowych oraz przedmiotowych konkretnej sprawy będzie przemawiać za tym, że wymierzenie sprawcy kary, w tym w warunkach nadzwyczajnego złagodzenia, byłoby nieuzasadnione. W tych sytuacjach za adekwatny środek reakcji karnoprawnej na czyn przestępny należy uznać odstąpienie od wymierzenia kary.

Instytucja odstąpienia od wymierzenia kary była już przedmiotem opracowań, ale miały one z reguły charakter fragmentaryczny . W literaturze prawa karnego brakuje natomiast opracowania monograficznego, którego przedmiotem byłaby kompleksowa analiza odstąpienia od ukarania.

Odstąpienie od wymierzenia kary jest znane również obcym systemom prawnym. W niniejszym opracowaniu nie można było zatem pominąć przedstawienia regulacji tej instytucji w ustawodawstwach wybranych państw europejskich (pkt 2 rozdziału I). Zasadniczym celem niniejszej pracy, na co wskazuje zresztą jej tytuł, jest jednak analiza odstąpienia od ukarania w systemie prawa polskiego. Zakres przedmiotowy rozważań będzie obejmował prawo karne powszechne oraz prawo karne skarbowe. Tak szerokie spojrzenie na problematykę odstąpienia od wymierzenia kary pozwoli na wskazanie zarówno różnic, jak i podobieństw w unormowaniu tej instytucji w obu dziedzinach prawa karnego. Analiza niektórych zagadnień dotyczących unormowania odstąpienia od ukarania zostanie ponadto wzbogacona o przedstawienie regulacji tej instytucji w powszechnym prawie wykroczeń.

Odstąpienie od wymierzenia kary jako środek reakcji na czyn przestępny było przewidziane już w przepisach kodeksu karnego z 1932 r. Zrozumienie obecnego uregulowania tej instytucji nie wydaje się zatem możliwe bez prześledzenia ewolucji historycznej unormowania tej instytucji w polskim prawie karnym (rozdział II).

Odstąpienie od ukarania nie jest jedyną instytucją polskiego prawa karnego, której zastosowanie prowadzi do zaniechania wymierzania kary sprawcy czynu przestępnego. Z taką sytuacją mamy także do czynienia w przypadku klauzuli niekaralności ("sprawca nie podlega karze"). Czyni to koniecznym określenie wzajemnej relacji obu instytucji. Rozważenia wymaga w szczególności, czy odstąpienie od wymierzenia kary należy ujmować w ramach jednej kategorii prawnej z ustawową klauzulą niekaralności, czy też instytucje te, mimo pewnych podobieństw, należą do odrębnych kategorii prawnych. Ustalając wzajemną relację odstąpienia od ukarania i klauzuli niekaralności, należy również udzielić odpowiedzi na pytanie, czy zastosowanie tych instytucji wiążę się z poniesieniem przez sprawcę odpowiedzialności karnej. Ustalenie to nie wydaje się możliwe bez uprzedniego określenia pojęcia odpowiedzialności prawnej, w tym odpowiedzialności karnej. W tym ostatnim przypadku rozważenia wymaga zagadnienie, czy elementem koniecznym dla przyjęcia odpowiedzialności karnej jest wymierzenie sprawcy kary, czy też w grę wchodzą także inne środki przewidziane w prawie karnym materialnym (rozdział III pkt 1).

Odstąpienie od wymierzenia kary z reguły zależy od decyzji sądu, należy zatem rozważyć, jakie zasady decydują o celowości zastosowania tej instytucji. Nasuwa się w związku z tym pytanie: czy kryterium rozstrzygającym o zastosowaniu odstąpieniu od ukarania jest uznanie sądu, czy też decyzja w tym względzie poddana jest określonym regułom? Wybór ostatniej z przedstawionych alternatyw wymagać będzie następnie rozważenia, czy wszystkie dyrektywy sądowego wymiaru kary mają zastosowanie w wypadku odstąpienia od wymierzenia kary, a także, czy sąd stosując tę instytucję, może spośród wszystkich dyrektyw sądowego wymiaru kary preferencyjnie potraktować jedną z nich, w szczególności tą, na którą wskazuje podstawa tej instytucji określona w przepisach kodeksu karnego czy kodeksu karnego skarbowego (rozdział III pkt 2).

Odstąpienie od wymierzenia kary nie jest jedyną instytucją, której zastosowanie z reguły jest fakultatywne. Katalog alternatywnych instytucji obejmuje m.in. nadzwyczajne złagodzenie kary, nadzwyczajne obostrzenie kary oraz warunkowe umorzenie postępowania karnego. W związku z tym nasuwa się pytanie: kiedy sąd powinien odstąpić od ukarania, a w jakiej sytuacji zastosować inną z wymienionych instytucji? Zagadnienie to wymaga omówienia zarówno w przypadku nadzwyczajnego złagodzenia kary lub nadzwyczajnego obostrzenia kary (rozdział III pkt 3.1), jak i warunkowego umorzenia postępowania karnego (rozdział III pkt 3.2).

Ustalenie, że rozważając zastosowanie odstąpienia od wymierzenia kary, sąd musi wziąć pod uwagę dyrektywy wymiaru kary, stanowi punkt wyjścia dla dalszych rozważań dotyczących określenia wskazówek, w jakich sytuacjach odstąpienie od ukarania powinno znaleźć zastosowanie w przypadku poszczególnych podstaw tej instytucji. Zagadnienie to zostanie przeanalizowane w oparciu o kryterium odwołujące się do momentu popełnienia czynu przestępnego. W pierwszej kolejności należy omówić podstawy odstąpienia od wymierzenia kary związane z charakterem i okolicznościami przestępstwa (rozdział IV), natomiast podstawy związane z postawą sprawcy po popełnieniu przestępstwa zostaną omówione w dalszej części niniejszego opracowania (rozdział V). W przypadku obu rodzajów podstaw przedmiotem odrębnych rozważań należy uczynić podstawy związane z niektórymi instytucjami ogólnymi prawa karnego materialnego oraz podstawy związane z poszczególnymi typami rodzajowymi przestępstw.

Za niezwykle intrygującą teoretycznie, a zarazem ważką dla praktyki wymiaru sprawiedliwości, należy uznać analizę konstrukcji prawnej odstąpienia od ukarania. W tym zakresie odrębnego rozważenia wymaga częściowe odstąpienie od wymierzenia kary (rozdział VI pkt 1) oraz odstąpienie od wymierzenia kary i środka karnego (rozdział VI pkt 2).

Rozważania dotyczące odstąpienia od ukarania byłyby niepełne bez analizy tej instytucji z punktu widzenia prawa karnego procesowego. W tym zakresie w pierwszej kolejności określenia wymaga zatem charakter prawny rozstrzygnięcia procesowego, w którym sąd stosuje odstąpienie od wymierzenia kary (rozdział VII pkt 1). Należy ustalić również formę i miejsce wydania orzeczenia o odstąpieniu od ukarania (rozdział VII pkt 2). W dalszej kolejności należy określić, jakie elementy powinno zawierać analizowane orzeczenie w części dyspozytywnej oraz części motywacyjnej (rozdział VII pkt 3). Ponieważ orzeczenie o odstąpieniu od wymierzenia kary, podobnie jak każde rozstrzygnięcie w przedmiocie procesu karnego, podlega kontroli odwoławczej, należy rozważyć, jakie podstawy odwoławcze mogą wchodzić w grę w razie podjęcia przez sąd analizowanego rozstrzygnięcia procesowego (rozdział VII pkt 4.1). Wiąże się z tym także zagadnienie, na ile dopuszczalne jest w postępowaniu odwoławczym merytoryczne pogorszenie sytuacji oskarżonego, wobec którego sąd odstąpił od ukarania (rozdział VII pkt 4.2). Nie można także pominąć zagadnień związanych z nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia orzeczenia o odstąpieniu od wymierzenia kary w postaci kasacji lub wznowienia postępowania (rozdział VII pkt 5).

Niniejsze opracowanie stanowi uaktualnioną i pogłębioną wersję rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Andrzeja Marka i obronionej w listopadzie 2008 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W związku z tym autor składa serdeczne podziękowania swojemu Nauczycielowi, Promotorowi tej rozprawy - prof. Andrzejowi Markowi za nieocenioną pomoc, życzliwość oraz wsparcie w trakcie jej powstawania oraz Recenzentom prof. Violettcie Konarskiej-Wrzosek z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i prof. Zofii Sienkiewicz z Uniwersytetu Wrocławskiego za niezmiernie cenne uwagi, które skłoniły go do jeszcze bardziej pogłębionej refleksji nad instytucją odstąpienia od wymierzenia kary.