Kamińska Katarzyna, Piecza naprzemienna a władza rodzicielska rodziców żyjących w rozłączeniu

Przedmiotem niniejszej pracy jest piecza naprzemienna jako sposób uregulowania wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej po rozstaniu, najczęściej spowodowanym przez rozwód, ale również przez rozpad związków nieformalnych. Piecza naprzemienna polega na tym, że dziecko po rozstaniu rodziców przebywa na zmianę raz u jednego, raz u drugiego rodzica w takim samym lub zbliżonym okresie. Od pewnego czasu zaobserwować można postępujący wzrost popularności instytucji pieczy naprzemiennej, który jest odpowiedzią na zachodzące zmiany społeczne, kulturowe i prawne. Najistotniejsze z nich to: rosnąca aktywność kobiet na rynku pracy, rosnąca świadomość społeczeństwa na temat roli ojca w życiu dziecka, nabieranie przekonania w kwestii korzyści osiąganych przez dziecko z utrzymywania relacji z obojgiem rodziców po ich rozstaniu, stosowanie alternatywnych metod rozwiązywania sporów pomiędzy rodzicami oraz zmiana przepisów na takie, które zmierzają do równego traktowania ojca i matki pod względem praw i obowiązków wobec dziecka, zarówno przed, jak i po rozstaniu.

Brak wyraźnej regulacji dotyczącej pieczy naprzemiennej stanowił asumpt do podjęcia analizy tej instytucji w polskim prawie. Zagadnienie to jest bardzo ważne z punktu widzenia praktyki prawa. Piecza naprzemienna ma wymiar narodowy i międzynarodowy. Bezpośrednim celem rozważań zawartych w niniejszym opracowaniu było dokonanie inwentaryzacji rozwiązań w wybranych porządkach prawnych pod kątem pieczy naprzemiennej, dokonanie analizy tych regulacji w celu ustalenia ich ratio legis, podstawowych założeń, zasad stosowania, występujących podobieństw oraz różnic, a następnie zweryfikowanie polskiego prawa i praktyki orzeczniczej w tym zakresie. Piecza naprzemienna najczęściej kojarzy się z wprowadzeniem do porządku prawnego priorytetu równego czasu pieczy nad dzieckiem w sytuacji rodziców żyjących w rozłączeniu. Niniejsza monografia jest odpowiedzią na potrzebę zmiany postrzegania tej instytucji, kojarzonej wyłącznie jako układ symetrycznej pieczy nad dzieckiem po rozstaniu rodziców.

Publikacja wychodzi naprzeciw potrzebie kompleksowego, wielopłaszczyznowego oraz rzetelnego opracowania zagadnień dotyczących pieczy naprzemiennej w polskiej nauce prawa. Jednocześnie celem rozważań było wprowadzenie do dyskursu prawniczego tego dość młodego rozwiązania prawa rodzinnego, które stanowi wyzwanie dla ustawodawcy i organów stosujących prawo. Jednak dylemat polskiego ustawodawcy polegający na tym, jak uregulować kwestię powierzania wykonywania władzy rodzicielskiej w sytuacji rodziców żyjących osobno, aby urzeczywistniała ona zasadę dobra dziecka, ma charakter uniwersalny. Był i nadal jest on obecny w innych systemach prawnych, również tych, które, jak prawo amerykańskie, mogą wydawać się odległe w stosunku do polskich rozwiązań. Rozbieżność systemowa nie okazała się jednak zbyt poważna, skoro polski ustawodawca uwzględnił postulat przeniesienia do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego amerykańskiej koncepcji planu wychowawczego. Ustawodawca polski inspiruje się rozwiązaniami dotyczącymi władzy rodzicielskiej obecnymi w Stanach Zjednoczonych, co stanowiło jedną z przyczyn uczynienia prawa amerykańskiego przedmiotem głównych rozważań w pracy. Podstawowym powodem było jednak to, że Stany Zjednoczone są kolebką instytucji pieczy naprzemiennej i najwcześniej zaczęły stosować ten sposób rozstrzygania o wykonywaniu władzy rodzicielskiej przez rodziców po ich rozstaniu.

W opracowaniu przedstawiono doświadczenia amerykańskie dotyczące pieczy naprzemiennej, ale też wyniki badań australijskich oraz rozwój prawa krajów europejskich w tym kontekście. Uwzględnienie wzajemnych wpływów obcych ustawodawstw i konsekwentne przedstawienie w kolejnych rozdziałach publikacji wpływu tych ustawodawstw na rozwiązania przyjęte w Polsce – ze wskazaniem różnic oraz podobieństw – pozwala na stwierdzenie, że praca ma charakter komparatystyczny. Odwoływanie się do rozwiązań prawnych przyjętych w obcych systemach prawnych stanowiło tło do dokonania ocen co do trafności polskich instytucji prawa rodzinnego oraz sformułowania twierdzeń o charakterze postulatywnym. Ponadto korzystanie z doświadczeń państw obcych ma wymiar pozytywny. Omówione rozwiązania proceduralne, wypracowane w Australii czy Kanadzie, mogą stanowić przykłady dobrych praktyk w zakresie równoważności rodzicielskiej oraz tworzenia warunków wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej po rozstaniu.

Instytucja pieczy naprzemiennej jest interesującym i istotnym obszarem badawczym, ponieważ jest zagadnieniem o charakterze międzynarodowym i interdyscyplinarnym. Może być widziana z różnych perspektyw przez naukowców reprezentujących szerokie spektrum dziedzin nauki. W rozważaniach odwoływano się do poglądów prezentowanych przez polskich i zagranicznych przedstawicieli nauki, praktyków, sędziów, mediatorów, lekarzy, psychologów, socjologów, pedagogów, wreszcie samych zainteresowanych – dzieci i ich rodziców.

Monografii nadano strukturę pięciu rozdziałów. W rozdziale I zarysowano tło prawne pieczy naprzemiennej poprzez ogólną charakterystykę genezy i kształtowania się wspólnej władzy rodzicielskiej. Ukazanie rozwoju władzy rodzicielskiej było ważne dla zrozumienia tego, jak władza ta powinna być wykonywana w sytuacji rodziców żyjących w rozłączeniu. Dlatego też zaktualizowała się potrzeba dookreślenia zasad sprawowania władzy rodzicielskiej. Za punkt wyjścia do analizy możliwych rozwiązań wybrano prawo amerykańskie, ponieważ koncepcja utrzymania wspólnej władzy rodzicielskiej rodziców była najwcześniej i najszerzej analizowana w doktrynie i orzecznictwie amerykańskim. W dalszej części rozdziału omówiono zasadę dobra dziecka w kontekście władzy rodzicielskiej, a także teorie, które miały tłumaczyć, co jest zgodne z dobrem dziecka, i ułatwiać amerykańskim sądom rozstrzyganie spraw z zakresu władzy rodzicielskiej. Rozdział I poświęcono także angielskiej terminologii odnoszącej się do władzy rodzicielskiej oraz pieczy naprzemiennej. Podjęto próbę wyjaśnienia i uporządkowania najważniejszych pojęć i określeń z zakresu omawianej problematyki oraz znalezienia polskich odpowiedników poszczególnych rodzajów rozstrzygnięć o władzy rodzicielskiej.

Rozdział II obejmuje szczegółowe zagadnienia dotyczące wykonywania władzy rodzicielskiej przez oboje rodziców w Stanach Zjednoczonych. Osią rozważań było kształtowanie się pieczy naprzemiennej w amerykańskim systemie prawnym. W rozdziale sporządzono tabelaryczne zestawienie porównawcze uregulowań władzy rodzicielskiej w sytuacji rozłączenia rodziców w każdym z amerykańskich stanów. Dalsza część rozważań została poświęcona cechom pieczy naprzemiennej. Zebrano i uporządkowano najczęściej spotykane w Stanach Zjednoczonych rodzaje pieczy naprzemiennej. Miało to na celu wykazanie, że piecza ta nie zawsze sprowadza się do symetrycznego podziału czasu opieki nad dzieckiem. Analiza tych zagadnień jest o tyle interesująca, że stosunki prawnorodzinne stanowią materię prawodawczą każdego stanu, a praktyka sądowa może być różna w zależności od miejsca rozpoznawania sprawy i wydawania orzeczenia.

Rozdział III poświęcony jest porównawczemu ujęciu problematyki pieczy naprzemiennej w prawie krajów europejskich, m.in. Belgii, Francji, Holandii i Szwecji. Szukano odpowiedzi na następujące pytania: jakie są ramy prawne oraz kontekst funkcjonowania pieczy naprzemiennej w danym kraju. W jakim stopniu piecza ta jest dominująca w porównaniu z innymi sposobami sprawowania władzy rodzicielskiej po rozwodzie lub rozstaniu rodziców? Wybrane systemy prawne pogrupowano według podobieństw w regulacji pieczy naprzemiennej. Rozważania uzupełniono doświadczeniami australijskimi i kanadyjskimi dotyczącymi tego rodzaju pieczy. Analiza rozwiązań przyjętych w Australii (np. Family Dispute Resolution, FDR) oraz Kanadzie (np. collaborative law) pozwoliła wywieść wnioski dla polskiej praktyki. Z uwagi na rosnącą rolę organizacji międzynarodowych w procesie tworzenia nowoczesnych systemów prawnych i sądownictwa w rozdziale III dokonano również przeglądu aktów prawa międzynarodowego oraz prawa Unii Europejskiej pod kątem ustalenia, czy i jak ustawodawcy międzynarodowy i europejski regulują wspólne wykonywanie władzy rodzicielskiej i pieczę naprzemienną.

Polska praktyka w zakresie pieczy naprzemiennej rozwija się stosunkowo późno w porównaniu z praktyką innych krajów, dlatego dopiero w rozdziale IV omówiono tę instytucję w kształcie przyjętym w polskim systemie prawnym. Skoncentrowano się na analizie pojęcia, charakteru prawnego i przesłanek normatywnych orzekania o pieczy naprzemiennej, uwzględniając zmiany legislacyjne i rozwój zapatrywań polskiego ustawodawcy na temat sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej. Rozważania objęły m.in. obligatoryjność porozumienia rodziców i weto rodzicielskie w stanie prawnym sprzed 2015 r., różnicę między ograniczeniem władzy rodzicielskiej na podstawie przepisów art. 58 i 107 k.r.o. a ograniczeniem tej władzy w oparciu o art. 109 k.r.o., zasady rozstrzygania o wykonywaniu władzy rodzicielskiej przez rodziców żyjących w rozłączeniu, wzajemną relację zasad dobra dziecka oraz prawa dziecka do wychowania przez oboje rodziców. W tej części pracy przybliżono również praktykę polskich sądów i organów administracyjnych w zakresie pieczy naprzemiennej. Uzupełnieniem rozważań była analiza tej pieczy w kontekście innych stosunków między rodzicami a dziećmi, tj. kontaktów i obowiązku alimentacyjnego. Analiza objęła również kwestię miejsca zamieszkania dziecka oraz miejsca jego pobytu. Rozdział IV stanowi próbę odpowiedzi na pytanie dotyczące potrzeby nowelizacji regulacji krajowych w zakresie wprowadzenia pojęcia i definicji pieczy naprzemiennej oraz zasady orzekania o niej w pierwszej kolejności w sądach.

Rozdział V poświęcony jest badaniom empirycznym dotyczącym dotyczących pieczy naprzemiennej, które od lat 70. XX w. prowadzone są i sukcesywnie publikowane głównie w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Konieczne okazało się spojrzenie na zagadnienie pieczy naprzemiennej z szerszej perspektywy, z włączeniem w ten obszar badawczy kontekstu psychologicznego, pedagogicznego oraz społecznego. Dziedziny nauki takie jak psychologia, pedagogika i socjologia były pomocne przy poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy omawiana instytucja urzeczywistnia zasadę dobra dziecka. Starano się wykazać warunki stosowania pieczy naprzemiennej, które muszą zostać spełnione, aby orzeczenie tej pieczy miało korzystny i realny wpływ na rozwój dziecka. W toku rozważań zaprezentowano ryzyka związane z pieczą naprzemienną i wynikające z niej korzyści. W rozdziale V omówiono również pozanormatywne przesłanki wpływające na orzekanie o pieczy naprzemiennej, tj. wiek dziecka, wzajemne nastawienie rodziców, odległość między ich domami, warunki mieszkaniowe, społeczno-demograficzną charakterystykę rodziców i problemy w rodzinie. Wyjaśniono, na czym polega równoważność rodzicielska oraz jaka jest relacja między równoważnością rodzicielską a pieczą naprzemienną. Na tym tle wskazano wyzwania dla rozwoju instytucji pieczy naprzemiennej i zalecenia w tym zakresie.

W pracy posłużono się następującymi metodami badawczymi. Po pierwsze, wykorzystana została metoda formalno-dogmatyczna, której istotą jest dokonywanie analizy prawa w oparciu o wypowiedzi doktryny i judykatury. Pomocnicza wobec tej metody jest metoda historyczna, którą analizowane są regulacje prawne już nieobowiązujące oraz rozwój regulacji prawnych i myśli prawniczej w odniesieniu do analizowanego zagadnienia. Inną ważną metodą jest metoda komparatystyczna, której celem jest dokonywanie porównań rozwiązań w różnych systemach prawnych w celu oceny regulacji polskiej oraz możliwości i potrzeby jej zmian. Do analizy wybrano zwłaszcza system amerykański z uwagi na fakt, że najwcześniej stosowano tam pieczę naprzemienną oraz ze względu na najbardziej obszerny materiał doktrynalny i orzeczniczy w tym zakresie, oraz system prawa australijskiego i kanadyjskiego z uwagi na niedawne reformy prawa rodzinnego pod kątem pieczy naprzemiennej, które są oceniane pozytywnie w literaturze międzynarodowej. Metoda komparatystyczna została wykorzystana w dwóch wariantach: jako statyczne badanie prawa obcego (black letter law) oraz w ujęciu funkcjonalnym, które pozwoliło na zbadanie law in action. Posiłkową, lecz istotną metodą uzupełniającą rozważania jest metoda empiryczna, która polega na sięgnięciu do wyników badań empirycznych z omawianej problematyki w celu identyfikacji wad i zalet, a także wyzwań i zagrożeń dla regulacji pieczy naprzemiennej.

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Rozprawa ta została napisana pod kierunkiem Pani dr hab. prof. UŚ Magdaleny Habdas, której pragnę podziękować za opiekę naukową, nieocenione wsparcie merytoryczne oraz życzliwość. Dziękuję również Recenzentom rozprawy – Pani dr hab. prof. KUL Hannie Witczak oraz Panu prof. dr hab. Mariuszowi Załuckiemu za cenne wskazówki, które wpłynęły na ostateczny kształt pracy.