Ludera-Ruszel Agata, Podnoszenie kwalifikacji zawodowych przez pracowników na gruncie kodeksu pracy oraz wybranych ustaw szczególnych

Problematyka kształcenia zawodowego jest przedmiotem zainteresowania nie tylko prawa, w tym prawa pracy, ale także takich dyscyplin naukowych, jak w szczególności ekonomii, zarządzania, psychologii, pedagogiki i socjologii. Interdyscyplinarność kształcenia zawodowego jest w głównej mierze spowodowana tym, że kształcenie zawodowe odgrywa istotną rolę w szeroko pojętym rozwoju osobistym i zawodowym jednostki, a także pozytywnie wpływa na rozwój społeczny i wzrost gospodarczy kraju. Każda ze wskazanych dyscyplin bada, właściwymi jej metodami, wpływ edukacji zawodowej na rozwój indywidualny, społeczny i gospodarczy.

Dynamika procesów gospodarczych i społecznych stawia przed nauką prawa pracy konieczność ciągłej oceny stanu obowiązującego ustawodawstwa z punktu widzenia potrzeb, jakie w dziedzinie stosunków pracy niesie za sobą dynamicznie zmieniająca się rzeczywistość. Należy podkreślić, że tylko dostosowana do aktualnych stosunków społeczno-gospodarczych regulacja prawa pracy umożliwia osiągnięcie zakładanych celów ujętych w funkcjach tej gałęzi prawa, zwłaszcza w jego funkcji ochronnej.

Problematyka kształcenia zawodowego nabrała nowego znaczenia w warunkach gospodarki postindustrialnej, bazującej na kapitale intelektualnym, co stało się inspiracją do podjęcia rozważań naukowych w tym obszarze. Analiza obecnego stanu badań naukowych oraz kwerenda istniejącego dorobku naukowego doprowadziły do wniosku o istnieniu w tym zakresie luki badawczej. Monografia autorstwa U. Jackowiak, Kwalifikacje pracownicze w stosunkach pracy , która całościowo podejmuje omawianą problematykę, uległa bowiem częściowej dezaktualizacji w następstwie zmiany stanu prawnego, jaka w tym zakresie dokonała się w związku z nowelizacjami kodeksu pracy przeprowadzonymi w 1996 r. oraz w 2010 r. Kluczowe znaczenie dla dalszych rozważań ma zwłaszcza druga ze wskazanych nowelizacji, dokonana ustawą o zmianie kodeksu pracy z dnia 20 maja 2010 r. Stanowiła ona wykonanie wyroku TK z dnia 31 marca 2009 r., K 28/08 (Dz. U. Nr 58, poz. 485), w którym Trybunał orzekł o niezgodności art. 103 k.p. z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. W konsekwencji art. 103 k.p. oraz wydane na jego podstawie rozporządzenie wykonawcze utraciły moc z dniem 11 kwietnia 2010 r. Aktualnie zagadnienie podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników nie jest przedmiotem szerszej analizy naukowej na gruncie prawa pracy. Istniejące w tym zakresie opracowania naukowe nie mają charakteru kompleksowego.

Niniejsza publikacja ma przyczynić się do wypełnienia wskazanej luki badawczej. Praca bazuje głównie na rozwiązaniach z zakresu prawa pracy. Uzupełniająco, w celu ukazania znaczenia omawianej problematyki w kontekście społecznym i gospodarczym, w pracy wykorzystano także dorobek z zakresu innych dyscyplin naukowych, w tym w szczególności ekonomii i zarządzania. Uwzględnienie aspektu społeczno-ekonomicznego podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników pozwala spojrzeć na analizowaną problematykę w szerszym kontekście, służy ukazaniu zasadności prawnego uregulowania zasad podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników, zwłaszcza w kontekście realizacji ochronnej funkcji prawa pracy.

Praca w swej zasadniczej części ma charakter dogmatyczny. Jej celem jest przede wszystkim kompleksowa analiza zasad podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników w świetle obowiązujących przepisów kodeksu pracy. Równocześnie podjęte rozważania koncentrują się na ukazaniu regulacji niepełnych, na wyjaśnieniu wątpliwości interpretacyjnych, jakie pojawiają się w procesie stosowania poszczególnych przepisów dotyczących podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników oraz na wyciągnięciu wniosków de lege ferenda i przedstawieniu propozycji odpowiednich zmian legislacyjnych w tym zakresie.

Ograniczenie zasadniczego przedmiotu rozważań do regulacji zawartej w tym zakresie tylko w kodeksie pracy uzasadnia zmiana stanu prawnego, jaka w tym zakresie dokonała się w 2010 r. w związku ze wspomnianą wyżej nowelizacją przepisów kodeksu pracy. Dla zachowania pełności wywodu w pracy uwzględniono także unormowania kodeksowe i pozakodeksowe odnoszące się do kształcenia zawodowego pracowników młodocianych w ramach umów o pracę w celu przygotowania zawodowego. Uzupełniająco, głównie w celu porównania, nawiązano także do wybranych regulacji szczególnych dotyczących podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników samorządowych , członków korpusu służby cywilnej oraz nauczycieli akademickich szkół wyższych . Szersze odniesienie się do wskazanych rozwiązań szczegółowych nada zaprezentowanym tezom bardziej komplementarny charakter oraz pozwoli na jeszcze większe wyeksponowanie roli i znaczenia podnoszenia kwalifikacji zawodowych w stosunkach pracy, tym bardziej że w zakresie w nich nieuregulowanym do podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez wskazane kategorie pracowników zastosowanie znajdą przepisy kodeksu pracy. Natomiast ze względu na ramy niniejszego opracowania poza jego zakresem pozostawiono problematykę szkoleń, uregulowanych w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 149 z późn. zm.). Do wskazanej ustawy odwołano się wyjątkowo, jedynie celem uzupełnienia podejmowanych rozważań.

Publikacja uwzględnia stan prawny obowiązujący na dzień 1 września 2015 r.

Praca składa się z dziesięciu rozdziałów. Zasadniczo konstrukcja pracy stanowi odzwierciedlenie przyjętego w kodeksie pracy sposobu regulacji problematyki podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników. W pierwszych pięciu rozdziałach przedstawiono najważniejsze zagadnienia związane z problematyką poruszaną w kolejnych trzech rozdziałach, poświęconych analizie kodeksowej regulacji zasad podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników. Natomiast ostatnie dwa rozdziały zostały poświęcone regulacjom szczególnym dotyczącym kształcenia zawodowego pracowników młodocianych, pracowników samorządowych, członków korpusu służby cywilnej oraz nauczycieli akademickich szkół wyższych.

Stosownie do przyjętej logiki wywodu, w pierwszym rozdziale zdefiniowano, kluczowe dla omawianej problematyki, pojęcie „kwalifikacje zawodowe”, a także określono zakres znaczeniowy tego terminu w relacji do pojęcia „kwalifikacje”, równolegle występującego w przepisach kodeksu pracy. Podjęte w tym zakresie rozważania sprowadzają się do ustalenia, czy na gruncie kodeksu pracy wskazane pojęcia są przez ustawodawcę używane zamiennie, czy też ich zakres znaczeniowy jest różny. Dalsze rozważania podjęte w tym rozdziale zmierzają do ukazania społecznych i gospodarczych korzyści płynących z kształcenia zawodowego.

W rozdziale drugim przedstawiono i poddano ocenie regulacje z zakresu międzynarodowego i europejskiego prawa pracy oraz scharakteryzowano strategiczne działania podejmowane w obszarze kształcenia zawodowego na szczeblu polityki społecznej Unii Europejskiej.

W trzecim rozdziale ukazano ewolucję źródeł polskiego prawa pracy w dziedzinie kształcenia zawodowego oraz przedstawiono obecną kodeksową regulację prawną dotyczącą podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników.

Rozważania podjęte w rozdziale czwartym dostarczają odpowiedzi na pytania o charakter prawny, zakres i skutki naruszenia obowiązku pracodawcy ułatwiania podnoszenia kwalifikacji zawodowych, uregulowanego w art. 17 i 94 pkt 6 k.p.

Natomiast rozdział piąty zmierza do ustalenia, czy po stronie pracownika występuje prawny obowiązek kształcenia się, w pewnym stopniu symetryczny do obowiązku pracodawcy ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych.

W szóstym rozdziale przedstawiono procedurę podnoszenia kwalifikacji zawodowych na gruncie kodeksu pracy. Struktura tego rozdziału jest odzwierciedleniem wprowadzonego w ustawie podziału na trzy tryby, w jakich może odbywać się proces podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników. W rezultacie w kolejnych podrozdziałach szczegółowo omówiono zasady podnoszenia kwalifikacji zawodowych: z inicjatywy pracodawcy, z inicjatywy pracownika za zgodą pracodawcy oraz z inicjatywy pracownika, ale bez udziału pracodawcy . Podjęte rozważania prowadzą do udzielenia odpowiedzi na pojawiające się pytania dotyczące zasad podnoszenia kwalifikacji zawodowych w ramach poszczególnych, wskazanych wyżej trybów. W podrozdziale poświęconym podnoszeniu kwalifikacji zawodowych przez pracowników bez inicjatywy i zgody pracodawcy (art. 103⁶ k.p.) dodatkowo omówiono związane z tym trybem uprawnienia i obowiązki stron stosunku pracy. Pozwala to na zachowanie przejrzystości rozważań podjętych w kolejnych dwóch rozdziałach, które w całości zostały poświęcone problematyce podnoszenia kwalifikacji zawodowych z inicjatywy i za zgodą pracodawcy.

W siódmym rozdziale omówiono uprawnienia i obowiązki przysługujące stronom stosunku pracy w związku z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych z inicjatywy bądź za zgodą pracodawcy. W kolejnych podrozdziałach scharakteryzowano uprawnienia przysługujące pracownikowi z mocy prawa, a także świadczenia, do których pracownik nabywa prawo na podstawie decyzji pracodawcy. W powyższym zakresie przedstawiono zasady i tryb udzielania urlopu szkoleniowego i zwolnienia od pracy oraz ukazano zasady przyznawania pracownikowi świadczeń dodatkowych. Ponadto poddano analizie zasady zwrotu przez pracownika świadczeń obowiązkowych i dodatkowych udzielonych mu przez pracodawcę w związku z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych.

Rozdział ósmy został poświęcony umowie w sprawie podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Analizie poddano podstawowe kwestie związane z zawarciem i obowiązywaniem umowy szkoleniowej. Kolejno przedstawione zostały zagadnienia związane z charakterem umowy, formą, przedmiotem, trybem i terminem jej zawarcia, treścią, sposobem jej zmiany i ustania oraz omówiono konsekwencje przejścia zakładu pracy lub jego części na nowego pracodawcę dla bytu stosunku prawnego, wynikającego z zawartej umowy.

W rozdziale dziewiątym przedstawiono zasady kształcenia zawodowego pracowników młodocianych odbywającego się w ramach umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego na podstawie przepisów kodeksu pracy oraz regulacji pozakodeksowych. Kolejno przedstawiono formy i tryb kształcenia zawodowego pracowników młodocianych oraz związane z tym prawa i obowiązki stron, koncentrując uwagę zwłaszcza na tych z nich, które w swym kształcie odbiegają od ogólnych unormowań kodeksu pracy.

Rozdział dziesiąty dotyczy podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez wybrane kategorie pracowników, których stosunek pracy jest przedmiotem regulacji szczególnych określanych mianem pragmatyk pracowniczych. Celem podjętych rozważań jest ukazanie różnic, jakie w odniesieniu do ogólnych przepisów kodeksu pracy występują na gruncie zasad kształcenia zawodowego pracowników samorządowych, członków korpusu służby cywilnej oraz nauczycieli akademickich szkół wyższych.