Bartoszewicz Anna, Postępowanie o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu

Regulowane przepisami prawa materialnego i procesowego instytucje uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu służą usunięciu problemów prawnych wynikających z zaginięcia osoby fizycznej oraz śmierci w okolicznościach uniemożliwiających sporządzenie aktu zgonu w trybie art. 64 i n. u.a.s.c. Wypadki tego rodzaju wywołują niepewność w sferze prawnej osób i związanych z nimi stosunków prawnych, a powodując uszczerbek w prawach poszczególnych podmiotów, godzą zarazem w pewność obrotu prawnego .

Sytuacje, w których jedynie uznanie za zmarłego lub stwierdzenie zgonu może doprowadzić do usunięcia wspomnianych problemów i przywrócenia stanu pewności prawnej, nie należą niestety do rzadkości. Od lat wywołują je katastrofy naturalne, pochłaniające niekiedy nawet setki tysięcy ofiar. Tragicznego przykładu dostarczyła m.in. katastrofa wywołana tsunami na Oceanie Indyjskim w grudniu 2004 r., w wyniku której straciło życie i zaginęło co najmniej 294 tys. osób. Z uwagi na turystyczny charakter regionu dotkniętego kataklizmem, wśród jego ofiar znalazło się również wielu obcokrajowców (co najmniej 157 ofiar śmiertelnych i około 3000 zaginionych), w tym co najmniej jeden zmarły i dziesięciu zaginionych obywateli polskich . Przyczynami zaginięć są także wojny, przestępczość, katastrofy morskie i powietrzne. Pojawiają się ponadto nowe zagrożenia - na przykład zamachy terrorystyczne na niespotykaną dotąd skalę. Poważny problem stanowią również zaginięcia niezwiązane z konkretnym niebezpieczeństwem. W Polsce ulega im co roku ponad 20 tys. osób i około 20% tych wypadków pozostaje trwale niewyjaśnionych . Statystyki policyjne wykazują też wzrost liczby ujawnianych i identyfikowanych zwłok .

Narastanie problemu zaginięć nie stanowi wyłącznie polskiej specyfiki. W podobnej skali występuje on m.in. w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoszech, Austrii, Grecji, na Węgrzech czy w Belgii. W społeczeństwach różnych państw, we wszystkich grupach społecznych i wiekowych występują bowiem problemy ekonomiczne i osobiste, wywołujące reakcje stresowe prowadzące do ucieczek . Częstą przyczyną zaginięć są również choroby psychiczne i zaburzenia o charakterze neurodegradacyjnym . Co więcej, prognozowane jest nasilenie problemu zaginięć w skali międzynarodowej, ze względu na wzrastającą mobilność ludności i rozluźnienie kontroli państwowej nad przemieszczaniem się obywateli . Jednocześnie zarówno w Polsce, jak i w innych krajach europejskich wciąż jeszcze wszczynane są postępowania o uznanie za zmarłego i o stwierdzenie zgonu osób zaginionych i zmarłych podczas II wojny światowej. W miarę pozyskiwania materiałów archiwalnych badania historyczne dostarczają bowiem nowych informacji o ich losach, umożliwiając ostateczne uregulowanie związanej z nimi sfery prawnej .

Wszystko to sprawia, że każdego roku sądy polskie rozpoznają około siedmiuset spraw o uznanie za zmarłego i o stwierdzenie zgonu . Dla porównania, w Republice Federalnej Niemiec w 1989 r. zgłoszono 3213 wniosków o uznanie za zmarłego, a w 1992 r. - prawie 4000 . Rozbieżność między liczbą zaginięć a liczbą wszczynanych postępowań o uznanie za zmarłego wynika m.in. z przyjętej regulacji przesłanek materialnoprawnych uznania za zmarłego, a także z tego, że bliscy zaginionego, żywiąc nadzieję na jego powrót, z reguły zwlekają ze zgłoszeniem wniosku o uznanie za zmarłego, dopóki nie zmusi ich do tego konieczność uregulowania stosunków prawnych, których podmiotem był zaginiony.

Fakt, że postanowienia o uznaniu za zmarłego i o stwierdzeniu zgonu powodują zakończenie zdolności prawnej osoby, której dotyczą, nadaje szczególną wagę temu, by unormowania postępowania, w którym są one wydawane, ułatwiały rozpoznanie sprawy i jednocześnie zapewniały ochronę praw podmiotów zainteresowanych wynikiem postępowania. Podjęte rozważania mają umożliwić ocenę tego, w jakim stopniu postępowanie uregulowane w art. 526-543 k.p.c. spełnia wskazane wymogi. Monograficzne opracowanie tej problematyki było tym bardziej celowe, że, mimo iż postępowanie o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu zajmuje ważne miejsce w systemie postępowania cywilnego, a wyłaniające się na jego tle problemy teoretyczne mają doniosłe znaczenie dla praktyki i dla postępowania nieprocesowego w ogólności, w nauce brak jest jednak kompleksowego opracowania tych zagadnień.

Praca napisana jest metodą dogmatyczno-prawną. Wobec tego, że problem zaginięć i zgonów w szczególnych okolicznościach przekracza granice poszczególnych państw, wykorzystano także metodę prawnoporównawczą. Znajomość unormowań tego samego problemu w różnych systemach prawnych dostarcza bowiem miary dla oceny regulacji prawa krajowego i skłania do poszukiwania możliwości ich doskonalenia . Podjęte badania miały na celu ukazanie analizowanych unormowań prawa polskiego na tle analogicznych rozwiązań funkcjonujących w wybranych systemach prawnych rodziny prawa kontynentalnego i rodziny common law . Przy wyborze ustawodawstw kontynentalnych kierowano się ich reprezentatywnością dla systemów prawa germańskiego i romańskiego oraz znaczeniem z punktu widzenia wpływu na unormowanie przyjęte w prawie polskim . Z kolei w obrębie common law skoncentrowano się na państwach, których systemy prawne tworzą trzon tej rodziny prawa, uwzględniając przy tym specyfikę występujących w tych państwach "systemów mieszanych" (mixed legal systems).

Zaznaczający się w analizowanym postępowaniu ścisły związek prawa materialnego i procesowego uzasadniał wyjaśnienie materialnoprawnych aspektów uznania za zmarłego i stwierdzenia zgonu, w zakresie niezbędnym do przedstawienia problematyki procesowej. Konstrukcja zasadniczej części pracy, poświęconej zagadnieniom z zakresu postępowania cywilnego, odpowiada kolejnym stadiom postępowania o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu, a także uwzględnia kwestię ponownego orzekania w sprawie prawomocnie osądzonej. Z uwagi na ramy pracy, konieczna była selekcja problemów prawnoprocesowych poddawanych szerszej analizie. W efekcie szczególną uwagę poświęcono rozwiązaniom decydującym o specyfice postępowania o uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu, natomiast stosowane w tym postępowaniu unormowania ogólne omówiono jedynie w takim zakresie, jakiego wymagało wyjaśnienie kluczowych dla niego zagadnień.

Praca stanowi poprawioną i uaktualnioną wersję rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Kazimierza Lubińskiego w Katedrze Postępowania Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Pragnę podziękować promotorowi za uwagi, które przyczyniły się do nadania ostatecznego kształtu rozprawie doktorskiej. Serdecznie dziękuję recenzentom - prof. dr. hab. Andrzejowi Marciniakowi oraz prof. dr. hab. Andrzejowi Zielińskiemu za zawarte w recenzjach uwagi i sugestie, które stanowiły cenną pomoc w opracowaniu niniejszej wersji pracy.