Kulesza Cezary, Prawa dziecka pokrzywdzonego przestępstwem w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości w świetle standardów europejskich

Chciałbym mieć wirtualną przestrzeń, w której mógłbym wyrazić swoje obawy i opinię bez wstydu i bez zastraszania z powodu moich przekonań .

Dzieci to wrażliwe istoty, których prawa do osiągnięcia pełnoletniości podlegają ograniczeniom zasadniczo wskutek sprawowanej nad nimi władzy rodziców lub opiekunów. Władza ta, jeśli jest sprawowana prawidłowo, z założenia ma zapewniać im bezpieczeństwo i służyć ich rozwojowi psychofizycznemu. Jednakże w przypadku nadużyć tej władzy bądź zaniedbań opieki wynikających z przejawów patologii społecznej wśród rodziców lub opiekunów dzieci mogą stać się także ofiarami przemocy w rodzinie bądź przemocy i innych form pokrzywdzenia ze strony osób trzecich. Problem szczególnej podatności dzieci na wiktymizację dostrzeżono na forum zarówno Narodów Zjednoczonych, jak i europejskim.

Pierwszym aktem o zasadniczym znaczeniu dla ochrony praw dzieci w wymiarze światowym była uchwalona 20.11.1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne NZ Konwencja o prawach dziecka, która stała się wkrótce w istocie światową konstytucją praw dziecka. Konwencja ta wyznaczyła uniwersalne normy prawne ochrony dzieci przed zaniedbaniem, złym traktowaniem i wyzyskiem, gwarantując dzieciom jednocześnie podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do przeżycia, rozwoju i pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, kulturalnym, wychowawczo-oświatowym, które są niezbędne do indywidualnego rozwoju i dobra dziecka. Podstawowe założenia tej konwencji odnoszące się do ochrony dziecka w systemie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych zostały opisane w rozdziale 1 niniejszej książki. Poruszano w nim także problematykę wdrażania postanowień konwencji w sygnujących ją państwach.

Następnie krótko opisano wybrane artykuły (głównie art. 2 i 3) europejskiej Konwencji praw człowieka z 4.11.1950 r. i oparte na nich orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, gdyż prawa ofiar przestępstw (a więc i prawa dzieci ofiar) są nierozerwalnie związane z prawami człowieka.

W dalszej części rozdziału 1 monografii przeprowadzono skrótową analizę europejskich standardów praw dziecka, jakie można wywieść z Konwencji Rady Europy z 25.10.2007 r. o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniem w celach seksualnych, która jest skierowana do szczególnej kategorii ofiar, jaką są dzieci ofiary przemocy seksualnej bądź wykorzystywania w celach seksualnych. Konwencja ta zasadniczo koncentruje się na prawnokarnej ochronie dzieci przed przestępczością o charakterze seksualnym, która, jak wynika z przytoczonych w dalszej części rozważań, wywiera szczególnie ciężkie i długotrwałe efekty traumatyzujące dzieci. Przyczyniła się ona do systematyzacji prawnokarnej ochrony dzieci przed tą przestępczością w polskim Kodeksie karnym.

Istotnym instrumentem europejskim ochrony dzieci przed przemocą jest również ratyfikowana przez Polskę w 2015 r. Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej z 11.05.2011 r., zwana konwencją stambulską. Jak wynika z postanowień tej konwencji, przemoc wobec dzieci jest istotnym elementem przemocy domowej. Konwencja ta, krótko scharakteryzowana w rozdziale 1 monografii, nie ogranicza się tylko do zdefiniowania obu rodzajów przemocy i postulatów penalizacji jej przejawów przez państwa europejskie, lecz zawiera także wiele instrumentów o charakterze karnoprocesowym, które powinny wdrożyć sygnatariusze tej konwencji w celu efektywnego ścigania przestępstw przemocy wobec dzieci.

W dalszej części rozdziału 1 opisano wytyczne Komitetu Ministrów Rady Europy z 17.11.2010 r. dotyczące wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom. Akt ten zawiera wiele postulatów takiego przekształcenia europejskich systemów wymiaru sprawiedliwości, aby jak najpełniej spełniał on oczekiwania dzieci i realizował standardy ich praw w procesie karnym. Należy zauważyć, że choć wytyczne te obejmują prawa procesowe dzieci będących zarówno oskarżonymi o popełnienie przestępstwa, jak i ofiary tych przestępstw, to zgodnie z założeniami książki analizę ograniczono do dzieci ofiar. Należy dodać, że wdrażanie tego aktu w krajach europejskich było przedmiotem wielu badań praktyki procesowej i stał się on podstawą opisanej w końcowej części rozdziału strategii Rady Europy o prawach dzieci na lata 2022–2027.

Rozdział 2 niniejszej monografii poświęcono analizie unijnych standardów praw, wsparcia i ochrony dzieci ofiar przestępstw. Na początku opisano dyrektywę 2011/93/UE z 13.12.2011 r. w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, która w obszarze prawa Unii Europejskiej rozwija i konkretyzuje opisane wcześniej standardy ochrony dzieci ofiar przestępstw seksualnych określone w konwencji Rady Europy z 25.10.2007 r. Dyrektywa ta w pierwszym rzędzie nakazuje zapewnienie penalizacji określonych czynów o charakterze seksualnym z wyodrębnieniem sytuacji nieosiągnięcia i osiągnięcia przez dziecko wieku przyzwolenia (czyli wieku, poniżej którego prawo krajowe zakazuje podejmowania czynności seksualnych z udziałem dziecka), a także określa czyny związane z niegodziwym traktowaniem dziecka w celach seksualnych.

Uniwersalnym i najważniejszym aktem prawa unijnego w sferze karnoprocesowej ochrony praw i wsparcia wszystkich ofiar przestępstw jest niewątpliwie opisana w rozdziale 2 książki dyrektywa 2012/29/UE z 25.10.2012 r. o minimalnych standardach ochrony, praw i wsparcia ofiar przestępstw. Wprawdzie akt ten ma charakter generalny, jednakże szczególna uwaga poświęcona została w nim ochronie i wsparciu ofiar o szczególnych potrzebach w dziedzinie ochrony, do których zaliczono dzieci. Dlatego też szczególną uwagę w niniejszej monografii poświęcono rozdziałowi 4 dyrektywy „Ochrona ofiar oraz uznanie ofiar o szczególnych potrzebach w zakresie ochrony”. Dyrektywę 2012/29/EU uzupełnia podstawowy instrument współpracy między państwami członkowskimi Unii Europejskiej w dziedzinie stosowania środków ochrony ofiar przestępstw, a mianowicie dyrektywa 2011/99/UE z 13.12.2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony. Mimo że akt ten dotyczy wszystkich kategorii ofiar, które w swoim kraju korzystają ze środków ochrony przed sprawcą przestępstwa, to ma on istotne znaczenie dla zapewnienia ochrony dzieciom ofiarom na terenie każdego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, w którym przebywają. W następnej części rozdziału scharakteryzowano strategię Komisji Europejskiej o prawach ofiar przestępstw na lata 2021–2024, która w zakresie praw dzieci pozostaje w synergii z opisywaną wcześniej strategią Rady Europy o prawach dziecka w latach 2022–2027. Przedstawiono również zmiany w zakresie praw, wsparcia i ochrony dzieci przewidziane w projekcie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z 23.07.2023 r. zmieniającej dyrektywę 2012/29/UE.

W rozdziale 3 książki przedstawiono charakterystykę dziecka jako szczególnego rodzaju świadka w świetle wyników badań wiktymizacyjnych, psychologicznych i praktyki procesowej krajów europejskich i USA. Dzieci stanowią specyficzną kategorię ofiar przestępstw ze względu na szczególne potrzeby w dziedzinie ochrony przed wtórną i powtórną wiktymizacją. W praktyce wymiaru sprawiedliwości powstają więc zasadnicze problemy oceny wiarygodności ich zeznań (szczególnie w sprawach przemocy domowej i seksualnej) przy jednoczesnym dążeniu do uniknięcia pogłębienia ich stresu i traumy będących skutkiem przestępstwa . Problemy te były przedmiotem wielu badań klinicznych i badań praktyki procesowej, które pozwoliły na wykrycie licznych prawidłowości, mających znaczenie dla przesłuchiwania dzieci, przedstawionych w rozdziale 3 monografii. Opisano w nim czynniki wpływające na wiarygodność zeznań dzieci, takie jak nieprawidłowe praktyki przesłuchania polegające na zadawaniu pytań sugestywnych, emocjonalność dziecka jako czynnik determinujący ocenę tej wiarygodności przez sędziów nieprofesjonalnych, zasadność powtarzania czynności przesłuchiwania dzieci, znaczenie wsparcia osób przesłuchujących i towarzystwo opiekunów dzieci w trakcie przesłuchania oraz rolę biegłego psychologa w przygotowaniu i przeprowadzeniu tej czynności procesowej.

W końcowej części rozdziału przedstawiono badania praktyki procesowej przesłuchiwania i wspierania dzieci w systemach wymiaru sprawiedliwości wybranych krajów europejskich, a w szczególności wyniki raportu Agencji Praw Podstawowych UE (Fundamental Rights Agency – FRA) z 2017 r. dotyczące wdrażania w dziewięciu krajach Unii Europejskiej (w tym Polski) standardów wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom (child friendly justice). Dodać należy, że wnioski wypływające z tego raportu były podstawą inicjatyw Komisji Europejskiej w dziedzinie zwiększania praw dzieci ofiar (w szczególności opisanej w rozdziale 2 strategii Komisji Europejskiej o prawach dziecka w latach 2021–2025 oraz zmian ustawodawstwa krajów Unii Europejskiej w tym zakresie).

Rozdział 4 dotyczy problematyki prawnokarnej ochrony dzieci w polskim Kodeksie karnym z 1997 r. Szczególną uwagę poświęcono tu przestępstwom, których ofiarami mogą być wyłącznie dzieci. Ze względu na założenia niniejszej książki i istniejącą literaturę przedmiotu, w tym komentarze do Kodeksu karnego, jedynie skrótowej analizie poddano wybrane przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości (rozdział XXV Kodeksu karnego) oraz dwa przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece (rozdział XXVI Kodeksu karnego). Opis znamion tych przestępstw został wzbogacony o orzecznictwo sądowe oraz dane statystyczne.

Rozdział 5 książki rozpoczyna jej część karnoprocesową i przy analizach praw dziecka w procesie karnym autor będzie posługiwał się już pojęciem pokrzywdzonego, a nie przyjętym w prawie europejskim pojęciem ofiary przestępstwa. Rozdział ten jest poświęcony prawom pokrzywdzonego dziecka jako strony w polskim procesie karnym. Opisano tu w szczególności najnowsze nowelizacje Kodeksu postępowania karnego z 2023 r., wpływające na rolę pokrzywdzonego dziecka zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i sądowym. W tej części opracowania nie ograniczono się jedynie do analizy dogmatycznej odpowiednich przepisów, lecz przedstawiono także reprezentatywne orzecznictwo sądowe i wybrane wyniki badań praktyki procesowej.

W rozdziale 6 zajęto się problematyką praw ochronnych dziecka jako świadka. Najwięcej uwagi poświęcono w nim szczególnym trybom przesłuchania dziecka jako świadka, uwzględniając najnowsze zmiany Kodeksu postępowania karnego w tym zakresie (art. 171, 185a, 185b, 185c, 185e i 185f k.p.k.). W dalszej części rozprawy opisano prawa ochronne dziecka jako świadka na rozprawie sądowej oraz wyniki badań praktyki procesowej w zakresie przesłuchiwania dzieci, w tym raport Fundacji „Dajemy Dzieciom Siłę”.

Rozdział 7 poświęcono problemowi, z którym spotykają się przede wszystkim sądy w codziennej praktyce orzeczniczej, a który jest rzadko opisywany w literaturze przedmiotu. Chodzi mianowicie o konflikt uprawnień pokrzywdzonego dziecka z prawami oskarżonego w polskim procesie karnym. Konflikt ten jest analizowany w poznawczej sferze procesu karnego (prawa ochronne małoletniego świadka a prawo oskarżonego do obrony) oraz w sferze decyzyjnej, gdy pokrzywdzone dziecko korzysta z uprawnień strony procesowej. Przedstawiono w nim orzeczenia ETPC oraz sądów polskich dotyczące tego konfliktu, który jest szczególnie intensywny w poznawczej sferze procesu. W końcowej części rozdziału zastanowiono się nad problemem przydatności instytucji mediacji do rozwiązywania konfliktu między pokrzywdzonym dzieckiem a sprawcą przestępstwa.

W ostatnim rozdziale książki (8) zajęto się problematyką praw, ochrony i wsparcia dzieci pokrzywdzonych przestępstwem poza procesem karnym. Opisano w nim środki ochrony małoletnich pokrzywdzonych przestępstwami seksualnymi określone w ustawie z 13.05.2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich oraz uprawnienia Państwowej Komisji do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15. Analizie poddano także środki procedury ochronnej ofiar przemocy domowej zawarte w ustawie z 29.07.2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej i ustawie antyprzemocowej z 30.04.2020 r. W końcowej części rozdziału opisano wsparcie pokrzywdzonych dzieci finansowane ze środków Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej – Funduszu Sprawiedliwości. Przytoczono również wybrane badania praktyki funkcjonowania organizacji wspierających dzieci pokrzywdzone przestępstwem zawarte w raporcie Fundacji „Dajemy Dzieciom Siłę”.

W końcowej części monografii przedstawiono wnioski obejmujące ocenę praktycznego wdrażania europejskich standardów praw, ochrony i wsparcia dzieci ofiar przestępstw w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości i w jego otoczeniu. W książce skoncentrowano się przede wszystkim na najnowszych zmianach polskich regulacji prawnych dotyczących praw dzieci pokrzywdzonych przestępstwem, w tym nowelizacjach z 2023 r.

Autor ma nadzieję, że niniejsza publikacja może przyczynić się do lepszego zrozumienia przez praktyków wymiaru sprawiedliwości i wolontariuszy potrzeb dzieci ofiar przestępstw oraz zapewnienia praw i wsparcia, które się im wszak należą.