Nowińska Ewa, Promińska Urszula, Szczepanowska-Kozłowska Krystyna, Prawa własności przemysłowej. Przedmiot, treść i naruszenie

Własność przemysłowa jako kategoria wyodrębniona z szerszego zbioru praw na dobrach niematerialnych i odróżniana od własności intelektualnej zawdzięcza nazwę i wyznaczenie zakresu przedmiotowego Konwencji paryskiej o ochronie własności przemysłowej z 20.03.1883 r. Zgodnie z art. 1 ust. 2 tej konwencji przedmiotem ochrony własności przemysłowej są: patenty na wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, znaki usługowe, nazwy handlowe i oznaczenia pochodzenia lub nazwy pochodzenia, jak również zwalczanie nieuczciwej konkurencji, które zostało włączone do pierwotnego tekstu konwencji dopiero w 1900 r. W ujęciu przepisów konwencyjnych własność przemysłowa jest zbiorczym pojęciem obejmującym tę grupę praw do dóbr niematerialnych, których rola i znaczenie ujawnia się w szeroko rozumianym przemyśle, a więc we wszystkich obszarach działalności gospodarczej, bez względu na to, czy dobra te są wynikiem twórczego wysiłku umysłu ludzkiego (wynalazki, wzory użytkowe i przemysłowe), czy oznaczeniami będącymi nośnikami określonych informacji (o przedsiębiorcy, przedsiębiorstwie, pochodzeniu towarów lub usług, o miejscu geograficznym pochodzenia towaru) przydatnych w działalności gospodarczej (znaki towarowe, znaki usługowe, oznaczenia pochodzenia, nazwy pochodzenia, nazwy handlowe). Na tym tle pewne zastrzeżenie może budzić zaliczenie do dóbr własności przemysłowej zwalczania nieuczciwej konkurencji. Jest ono uzasadnione ze względu na niemożliwość wyodrębnienia dobra niematerialnego będącego przedmiotem prawa podmiotowego. Zwalczanie nieuczciwej konkurencji służy ochronie interesu przedsiębiorcy przed nieuczciwymi praktykami konkurentów, a więc ma charakter deliktowy.

Wskazany zakres własności przemysłowej nie może być współcześnie traktowany jako zamknięty. W wyniku rozwoju technicznego, technologicznego i gospodarczego wykształciły się nowe dobra niematerialne wykorzystywane w działalności gospodarczej, które zasługują na ochronę, choćby topografie układów scalonych, informacje techniczne, technologiczne, handlowe, organizacyjne lub inne mające wartość gospodarczą, a także odmiany roślin. Można zatem mówić o konwencyjnych dobrach własności przemysłowej, których ochrona jest oparta na konstrukcji bezwzględnych praw podmiotowych, oraz o niekonwencyjnych dobrach własności przemysłowej. Zarówno o objęciu ich ochroną, jak i o modelu tej ochrony decyduje ustawodawca.

Konwencyjny zakres własności przemysłowej w dużej mierze wyznaczył zakres przedmiotowy ustawy z 30.03.2000 r. – Prawo własności przemysłowej. Zgodnie z art. 1 ust. 1: „Ustawa normuje: 1) stosunki w zakresie wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych; 2) zasady, na jakich przedsiębiorcy mogą przyjmować projekty racjonalizatorskie i wynagradzać ich twórców; 3) zadania i organizację Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej Polskiej, zwanego dalej «Urzędem Patentowym»”. Z kolei przepis art. 2 stanowi: „Zwalczanie nieuczciwej konkurencji normuje odrębna ustawa”.

Jak widać, ustawa – Prawo własności przemysłowej nie obejmuje zwalczania nieuczciwej konkurencji, a także konwencyjnego dobra, jakim jest nazwa handlowa. Termin „nazwa handlowa” nie jest znany ustawodawstwu polskiemu, natomiast nazwa, pod którą działa przedsiębiorca (firma), jest przedmiotem regulacji Kodeksu cywilnego (art. 43²–43¹⁰ k.c.). Z drugiej strony jej zakres wykracza poza unormowanie konwencyjne, co dotyczy zwłaszcza objęcia ochroną topografii układów scalonych oraz projektów racjonalizatorskich. Poza zakresem ustawy pozostają natomiast nowe odmiany roślin, których ochronę zapewnia ustawa z 26.06.2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin , oraz informacje o wartości gospodarczej, które są chronione w ramach ochrony interesu przedsiębiorcy na podstawie ustawy z 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji .

Artykuł 1 ust. 1 pkt 1 p.w.p. zawiera zamknięty katalog dóbr własności przemysłowej, które są przedmiotem praw podmiotowych bezwzględnych. Choć przedmioty tych praw są zróżnicowane, to jednak prawa je chroniące wykazują istotne cechy wspólne. Poza tym, że są prawami podmiotowymi bezwzględnymi, a więc prawami skutecznymi erga omnes, których treść wynika z ustawy, są nadto prawami wyłącznymi (zapewniającymi monopol prawny w zakresie korzystania z chronionych dóbr) i prawami majątkowymi. Są ukształtowane jako prawa czasowe (wyjątek stanowi prawo z rejestracji oznaczenia geograficznego) i jako prawa o krajowej skuteczności. Powstają i ustają na podstawie konstytutywnej decyzji administracyjnej Urzędu Patentowego, po przeprowadzeniu procedury rejestracyjnej, a ich udzielenie jest odpłatne. Z tego względu są więc prawami formalnymi. Formalny charakter tych praw przesądził o objęciu zakresem ustawy – Prawo własności przemysłowej zagadnień związanych z postępowaniem przed Urzędem Patentowym, jak również z ustrojem Urzędu Patentowego.

Zgodnie z art. 1 ust. 2 p.w.p. przepisy ustawy nie uchybiają ochronie przedmiotów, o których mowa w ust. 1, przewidzianych w innych ustawach. Oznacza to, że ustawodawca przyjął zasadę kumulatywnej ochrony przedmiotów objętych jej regulacją.

Począwszy od wejścia w życie ustawy – Prawo własności przemysłowej, tj. od 22.08.2001 r., prawo patentowe nie jest regulowane odrębną ustawą, lecz stanowi jej wyodrębnioną część. Poprzednia ustawa o wynalazczości straciła swoją moc, aczkolwiek w związku z art. 315 p.w.p. niektóre przepisy prawa materialnego tej ustawy znajdowały zastosowanie do patentów udzielonych pod jej rządami, zwłaszcza w przypadku postępowań związanych z ich unieważnieniem . Niemniej w chwili obecnej to właśnie ta ustawa reguluje kwestie związane z uzyskaniem, eksploatacją i naruszeniem patentów udzielonych przez Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej na terenie Polski. W związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej na kształt i interpretację obecnie obowiązującego prawa patentowego niewątpliwy wpływ wywierają również przepisy prawa europejskiego, chociaż od razu trzeba zaznaczyć, że sama unifikacja prawa patentowego jest raczej wynikiem bezpośredniego wpływu konwencji międzynarodowych, których stroną jest Polska, nie zaś implementacji stosownych dyrektyw unijnych. W odniesieniu do prawa patentowego, oczywiście poza dyrektywami odnoszącymi się w ogóle do własności intelektualnej , zasadnicze znaczenie ma implementowana do polskiego porządku prawnego dyrektywa w sprawie wynalazków biotechnologicznych . W powiązaniu z regulacją ustawy – Prawo własności przemysłowej zastosowanie znajdą również europejskie rozporządzenia w sprawie dodatkowych świadectw ochronnych dla produktów leczniczych oraz produktów ochrony roślin, na podstawie których – stosownie do art. 75¹ p.w.p. – na terytorium Polski będą udzielane dodatkowe prawa ochronne.

Opisując system prawa, na tle którego funkcjonuje ustawa – Prawo własności przemysłowej i zawarta w niej regulacja prawa patentowego, nie sposób nie wspomnieć o uregulowaniach co najmniej niektórych konwencji międzynarodowych, których Polska jest stroną, a które mogą mieć szczególne znaczenie dla sytuacji podmiotów na terenie Polski ubiegających się o swoje prawa z patentu bądź wykonujących te prawa.

W pierwszej kolejności należy wymienić Konwencję o udzielaniu patentów europejskich, czyli konwencję o patencie europejskim (dalej jako KPE), której Polska jest stroną, począwszy od 1.03.2004 r. Konwencja ta została podpisana w Monachium 5.10.1973 r. i weszła w życie 1.06.1978 r. Oryginalny tekst konwencji został zmieniony w 2000 r. i wszedł w życie 17.12.2007 r. Zmieniony tekst konwencji z 2000 r. ma zastosowanie, chyba że co innego wynika z przepisów wprowadzających. Obecnie członkami konwencji jest 38 państw .

Podkreślić należy, że konwencja o patencie europejskim jest w znakomitej większości przepisów konwencją o charakterze proceduralnym, ustanawiającą reguły związane z uzyskiwaniem patentu europejskiego. Oczywiście znajdują się w niej również przepisy prawa materialnego związane z udzielaniem patentów, a więc statuujące przesłanki zdolności patentowej. Jest to przede wszystkim konwencja ustanawiająca jednolity mechanizm uzyskiwania praw z patentu, niezależnych na poszczególnych terytoriach państwowych.

Konwencja doprowadziła do scentralizowania procesu udzielania patentów skutecznych na wielu terytoriach. Co jednak istotne, patenty te nie tracą charakteru terytorialnego, ponieważ decyzja o udzieleniu patentu europejskiego na wskazanych przez uprawnionego terytoriach prowadzi do udzielenia wiązki patentów skutecznych na poszczególnych terytoriach. Każdy zatem z patentów ma niezależny byt.

Przystąpienie do konwencji o patencie europejskim spowodowało, że na terenie Polski również mogą obowiązywać tzw. patenty europejskie. Patent europejski udzielany jest przez Europejski Urząd Patentowy na podstawie przepisów KPE, na wskazanych przez podmiot ubiegający się o patent terytoriach państw wyznaczonych, będących stronami KPE. Wskazanie przez uprawnionego, że chce uzyskać patent europejski na terenie Polski, o ile patent taki zostanie udzielony, wymaga jego walidacji, stosownie do art. 65 KPE, w przeciwnym wypadku patent europejski uznawany jest za nieważny na terytorium Polski od chwili jego udzielenia. Walidacja oznacza konieczność przetłumaczenia opisu patentowego, zawierającego zastrzeżenia, opis i rysunki, na język polski i ogłoszenia tego tłumaczenia, zgodnie z przepisami ustawy z 14.03.2003 r. o dokonywaniu europejskich zgłoszeń patentowych oraz skutkach patentu europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej . Polska nie przystąpiła bowiem do tzw. porozumienia londyńskiego, które zwalnia podmioty uprawnione z obowiązku tłumaczenia całego opisu patentowego .

Walidowany w Polsce patent europejski jest traktowany na równi z patentem udzielonym przez Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie przepisów ustawy – Prawo własności przemysłowej. Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy o dokonywaniu europejskich zgłoszeń uprawniony z patentu europejskiego nabywa takie same prawa, jakie przyznaje patent udzielony na podstawie ustawy – Prawo własności przemysłowej. Postanowienie to wydaje się zbędne, ta zasada bowiem została w sposób jasny sprecyzowana w samej konwencji o patencie europejskim. Stosownie bowiem do art. 2 ust. 2 KPE: „Patent europejski posiada w każdym umawiającym się państwie, dla którego został udzielony, ten sam skutek i podlega tym samym warunkom, co patent krajowy udzielony przez to państwo, chyba że niniejsza konwencja stanowi inaczej”. Oznacza to, że patent europejski na terytorium państwa, na którym obowiązuje, będzie podlegał właściwym regulacjom prawa krajowego, w tym przypadku ustawy – Prawo własności przemysłowej.

Konwencja o patencie europejskim przewiduje dwa wyjątki, gdy konieczne będzie bezpośrednie stosowanie przepisów konwencji. Pierwszy dotyczy naruszenia patentu europejskiego. Jeżeli sąd w Polsce będzie terytorialnie właściwy do rozpatrywania powództwa o naruszenie patentu europejskiego, wówczas będzie zobowiązany do oceny naruszenia patentu w aspekcie przedmiotowym oraz bezpośredniego stosowania art. 69 KPE i dołączonego do niego tzw. protokołu interpretacyjnego. W tym zakresie art. 63 ust. 2 p.w.p. zostanie wyłączony jako podstawa prawna oceny naruszenia, co nie oznacza, że rezultat oceny istnienia naruszenia nie byłby taki sam. Podkreślić bowiem należy, że jego formuła, co nie budzi wątpliwości, wzorowana jest na art. 69 KPE. Nakaz tożsamego traktowania przez organy krajowe patentów europejskich z patentami krajowymi, wynikający z art. 2 ust. 2 KPE, działa bowiem nie tylko na korzyść patentów europejskich w stosunku do patentów krajowych, ale także na odwrót. Patenty krajowe powinny dawać podmiotom z nich uprawnionym taką samą ochronę, jaka wynika z patentu europejskiego, tak aby nie byli oni, w porównaniu z uprawnionymi z patentu europejskiego, dyskryminowani. Stąd też wiele państw, w tym również Polska, aby zapewnić uprawnionym z patentów krajowych taki sam poziom ochrony, jaki uzyskaliby na podstawie patentu europejskiego, wprowadza do swojego ustawodawstwa wewnętrznego przepisy o brzmieniu odpowiadającym art. 69 KPE.

Patent europejski może być z kolei unieważniony jedynie z przyczyn wskazanych w art. 138 KPE. Pomimo że organem właściwym do unieważnienia patentu europejskiego jest właściwy organ państwa, na terytorium którym żąda się unieważnienia, to również w tym przypadku jest on zobowiązany stosować bezpośrednio przepisy konwencji o patencie europejskim.

Należy podkreślić, że przepisy prawa materialnego zawarte w konwencji o patencie europejskim oraz te zawarte w ustawie – Prawo własności przemysłowej odnośnie do zdolności rejestracyjnej wynalazków cechuje znaczna zbieżność uregulowań, ponieważ zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku ich pierwowzorem były postanowienia konwencji strasburskiej , konwencji paryskiej, a także Porozumienia TRIPS. Mimo że interpretacja dokonywana przez organy Europejskiego Urzędu Patentowego na tle postanowień konwencji o patencie europejskim nie jest wiążąca dla państw-stron tej konwencji w odniesieniu do ich ustawodawstw krajowych, zachowują one w tym zakresie samodzielność, to jednak należy podkreślić, że sądy administracyjnie wielokrotnie zwracały uwagę na potrzebę lub celowość stosowania tej samej wykładni zbieżnych przepisów .

Charakteryzując system prawny, w jakim funkcjonuje prawo patentowe, nie sposób pominąć również Porozumienia TRIPS , które zasadniczo należy uznać za konwencję ustanawiającą standardy w ochronie własności intelektualnej, do których przestrzegania zobowiązują się państwa będące jego stronami. Przepisy Porozumienia TRIPS weszły w życie 1.07.1996 r. , jednakże Polska skorzystała z czteroletniego odroczenia stosowania jego postanowień, zgodnie z art. 65 ust. 2 Porozumienia TRIPS. Ustanawiając standardy ochrony, w tym również dla patentów, Porozumienie TRIPS zobowiązuje państwa-strony do przestrzegania stosownych postanowień konwencji paryskiej, a ponadto wprowadza nowe standardy w odniesieniu do: przesłanek określenia zdolności patentowej (art. 27), zakresu uprawnień składających się na chronioną patentem wyłączność (art. 28), ujednolicenia wymogów dotyczących zakresu ujawnienia wynalazku w procedurze zgłoszeniowej (art. 29), dozwolonych ograniczeń patentu (art. 30 i 31), wymogu sądowej kontroli unieważnienia patentu (art. 32), czasu trwania prawa (art. 33) oraz ciężaru dowodu w przypadku patentów na sposób wytwarzania (art. 34). Zgodnie z art. 1 Porozumienia TRIPS na państwach-stronach ciąży obowiązek wprowadzenia tych standardów do swojego ustawodawstwa w taki sposób, jaki państwa te uznają za odpowiedni.

Ponadto Porozumienie TRIPS zawiera wiele ogólnych regulacji odnoszących się do wszystkich praw własności intelektualnej, ustanawiając procedury i środki zaradcze związane z egzekwowaniem praw własności intelektualnej. Podkreślić należy, że państwa są uprawnione do wprowadzenia ochrony dalej idącej, niż to wynika z Porozumienia TRIPS, o ile nie pozostaje to w sprzeczności z jego postanowieniami. W świetle art. 1 Porozumienia TRIPS nie budzi wątpliwości, że postanowienia tego porozumienia same w sobie nie kreują na rzecz podmiotów praw i obowiązków, gdyż wymagają implementacji przez państwa-strony do ustawodawstwa wewnętrznego. Ustawa – Prawo własności przemysłowej implementowała wskazane wyżej postanowienia TRIPS dotyczące materialnego prawa patentowego i wydaje się, że co do zasady pozostają one zgodne z tymi wymogami. Interpretując poszczególne przepisy, sądy niejednokrotnie dokonują wykładni obowiązujących przepisów z odwołaniem się do postanowień Porozumienia TRIPS . Jednakże wiele sporów w związku z Porozumieniem TRIPS, także w Polsce, dotyczyło zagadnienia bezpośredniego stosowania tego aktu w odniesieniu do tych praw, które po jego wejściu w życie nadal obowiązywały i podlegały dalszej regulacji ustawodawstwa niezgodnego z Porozumieniem TRIPS .

Kolejna konwencja międzynarodowa, na którą należy zwrócić uwagę, to Układ o współpracy patentowej sporządzony w Waszyngtonie 19.06.1970 r. (dalej PCT ). Polska przystąpiła do tej konwencji w 1990 r. Reguluje ona zasady składania tzw. międzynarodowych zgłoszeń i wstępnego badania wynalazku pod kątem spełniania przez dane rozwiązanie przesłanek zdolności patentowej. Konwencja ta prowadzi do scentralizowania procedury zgłaszania wynalazków w państwach będących jej stronami, przeprowadzenia badań w stanie techniki oraz wstępnej oceny ich patentowalności. Pozwala zatem na uniknięcie powtarzania pewnej liczby bardziej lub mniej podobnych czynności w postępowaniu o udzielenie patentu w każdym z państw, w którym uprawniony chciałby ubiegać się o ochronę .

Zgłoszenie międzynarodowe wskazujące państwa, w których uprawniony zamierza ubiegać się o ochronę, składane jest w jednym urzędzie, zwanym urzędem przyjmującym. Zgłoszenie takie po uzyskaniu daty zgłoszenia międzynarodowego jest równoznaczne z wniesieniem zgłoszenia we wskazanych państwach. W konsekwencji uprawniony unika zgłaszania swojego rozwiązania w poszczególnych urzędach krajowych i nie musi prowadzić w każdym z państw procedury zgłoszeniowej. Złożenie zgłoszenia międzynarodowego powoduje, że urząd przyjmujący, po weryfikacji przesłanek formalnych zgłoszenia, przystępuje do tzw. międzynarodowego poszukiwania w stanie techniki, a następnie dokonuje publikacji zgłoszenia. Na urzędzie przyjmującym ciąży również obowiązek powiadomienia wyznaczonych przez uprawnionego urzędów o zgłoszeniu międzynarodowym i rezultatach poszukiwań w stanie techniki. Na żądanie zgłaszającego możliwe jest również przeprowadzenie wstępnego badania patentowalności i przekazanie go do urzędów wyznaczonych. Badanie to ma charakter wstępny i jego rezultaty nie są wiążące dla urzędów krajowych. Regulacja PCT nie obejmuje fazy uzyskiwania patentów, polegającej na badaniu przesłanek patentowalności, która pozostaje w gestii krajowych urzędów patentowych. Dlatego po zakończeniu fazy międzynarodowej zgłoszenie to w każdym z państw wyznaczonych traktowane jest na równi ze zgłoszeniem krajowym.

Korzystanie z drogi zgłoszenia międzynarodowego pozwala na uproszczenie procedury zgłoszeniowej, nie wymagając przede wszystkim wnoszenia zgłoszenia w poszczególnych urzędach krajowych, w których chce się uzyskać ochronę. Celem koncentracji zgłoszenia i prowadzenia badań jest nie tylko obniżenie kosztów uzyskiwania ochrony patentowej w wielu krajach, ale także skrócenie w czasie procedury prowadzenia badań w stanie techniki. Wspomnieć należy, że zgodnie z Konwencją o udzielaniu patentów europejskich Europejski Urząd Patentowy może działać zarówno jako urząd przyjmujący, jak i jako urząd wyznaczony w ramach procedury stworzonej przez PCT.

Wspomnieć należy również, że Polska ostatecznie nie przystąpiła do Umowy o Jednolitym Sądzie Patentowym, co oznacza, że pozostaje poza systemem tzw. patentu europejskiego o jednolitym skutku . System ten opiera się na dwóch rozporządzeniach: rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1257/2012 z 17.12.2012 r. wprowadzającym wzmocnioną współpracę w dziedzinie tworzenia jednolitego systemu ochrony patentowej oraz rozporządzeniu Rady (UE) nr 1260/2012 z 17.12.2012 r. wprowadzającym wzmocnioną współpracę w dziedzinie tworzenia jednolitego systemu ochrony patentowej w odniesieniu do mających zastosowanie ustaleń dotyczących tłumaczeń . Tworzą one tzw. europejski patent o jednolitym skutku, którego istotą jest stworzenie patentu europejskiego udzielanego przez Europejski Urząd Patentowy, ale skutecznego na terytoriach wszystkich państw, które przystąpiły do Umowy o Jednolitym Sądzie Patentowym. W przeciwieństwie do patentu europejskiego, stworzonego na podstawie konwencji o patencie europejskim, dochodzenie naruszeń i unieważnienie patentu pozostawałoby w gestii Jednolitego Sądu Patentowego i nie byłoby objęte jurysdykcją sądów i organów krajowych.

System ten, pomimo podpisania Umowy o Jednolitym Sądzie Patentowym przez 25 państw, nie wszedł jeszcze w życie .