Patora Krystyna, Prawnokarna ochrona wierzycieli. Zagadnienia teorii i praktyki

Przedmiotem niniejszej pracy jest ocena przepisów kryminalizujących zachowania na szkodę wierzycieli w zakresie postawionej hipotezy badawczej, zgodnie z którą obowiązujące przepisy prawa karnego zapewniają kompletną ochronę wierzycieli. Aby jednak dokonać owej oceny, niezbędne jest ustalenie istoty zachowań, które szkodzą wierzycielom. Dlatego zaproponowana została analiza rozwiązań historycznych w Europie pozwalająca ustalić cechy charakterystyczne czynów szkodzących wierzycielom, rozwój instytucji dotyczących ochrony wierzycieli i podstawy karalności zachowań dłużników w określonym kształcie, przeprowadzona w rozdziale I. Analiza historyczna prowadzi do wniosków, jakie płyną z rozwoju instrumentów prawnych służących ochronie wierzycieli, które mogą być wykorzystane do doskonalenia tej ochrony. Wskazuje jednocześnie na to, że zakres regulacji powiązany jest z danym systemem gospodarczym, a pośrednio wyznaczony przez system polityczny, co daje przesłanki do dopasowania ochrony w zależności od funkcjonującego systemu gospodarczego. Rozwiązania, jakie były stosowane w poszczególnych krajach, różniły się od siebie, czego podstawą były właśnie rozbieżności w rozwoju handlu i gospodarki. Dysproporcje dotyczyły również poszczególnych grup społecznych, w tym ich uprzywilejowania. Analiza rozwoju regulacji odnoszących się do ochrony wierzycieli dotyczy także ziem polskich, ponieważ i tutaj stosowane były rozwiązania, które miały odstraszać dłużników od zachowań krzywdzących wierzycieli.

Należy zaznaczyć, że istotne z punktu widzenia wierzycieli było uznanie, iż przestępstwa te na tyle szkodzą rozwojowi gospodarki, że konieczne jest ściganie ich przez państwo z wykorzystaniem jego organów. W polskiej tradycji prawnej najważniejszym aktem prawnym był Kodeks karny z 1932 r., a to z kilku powodów, przede wszystkim ze względu na przyjęcie uregulowań, które były nowe w tym sensie, że nie opierały się na poprzednich kodeksach karnych, a ponadto były rozwiązaniami nowoczesnymi w systemie gospodarki przemysłowej, niespotykanymi w Europie. Ponadczasowość regulacji przyjętych w Kodeksie karnym z 1932 r. jako wzoru dla nowych rozwiązań prawnych potwierdziły niedoskonałe uregulowania Kodeksu karnego z 1969 r., które chroniły tylko wybranych wierzycieli i z których ustawodawca, po zmianie ustroju gospodarczego, pośpiesznie się wycofał. Tę ponadczasowość potwierdził fakt, że w ustawie o ochronie obrotu gospodarczego z 1994 r. przepisy Kodeksu karnego z 1932 r. przyjęte zostały w dużym zakresie, a modyfikacje wprowadzone również w Kodeksie karnym z 1997 r. wynikały głównie z popełnionych błędów legislacyjnych i nieuwzględnienia koncepcji ochrony wierzycieli oraz istotnych rozwiązań przewidzianych w Kodeksie karnym z 1932 r.

Trzeba też podkreślić, że ochrona karna wierzycieli jest istotna z punktu widzenia rozwoju gospodarki, na co zwrócono uwagę w motywach do Kodeksu karnego z 1932 r., wskazując, że przyczynia się także do napływu pozakrajowego kapitału, który stymuluje rozwój gospodarki i dobrobyt obywateli. Historyczna analiza przyjętych i rozwijających się instrumentów prawnych ochrony wierzycieli przed nieuczciwymi dłużnikami dała podstawy do rozważań, czy przepisy karne tworzą spójny system ochrony wierzycieli na płaszczyźnie prawa karnego. Przestępstwa na szkodę wierzycieli są zaliczane do przestępstw gospodarczych i jak prawie żadne inne są powiązane z prawem cywilnym, upadłościowym, restrukturyzacyjnym, handlowym, a także z prowadzeniem dokumentacji działalności gospodarczej. To na gruncie prawa cywilnego należy dokonywać wykładni takich pojęć jak „wierzyciel” czy „dłużnik”, a na podstawie prawa upadłościowego pojęcia „niewypłacalność” oraz „upadłość”. Stąd cały rozdział II poświęcony jest właśnie takim ocenom, które mają dać odpowiedź na pytanie o prawidłowość legislacji, dopuszczalną wykładnię przepisów oraz ich spójność wewnętrzną i zewnętrzną. Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że ocena podstawowa dokonywana jest na płaszczyźnie wykładni znamion poszczególnych przepisów dotyczących czynów na szkodę wierzycieli, ale kolejnym etapem jest możliwa modyfikacja na podstawie przepisów części ogólnej oraz szczególnej Kodeksu karnego, co jest przedmiotem rozdziału III.

Niewypłacalność, upadłość to nieodłączny element gospodarki rynkowej. Dlatego szczególnie interesująca jest ocena w ramach dopuszczalnego ryzyka gospodarczego, ale również ryzyka dnia powszedniego prowadzenia działalności gospodarczej, to ryzyko bowiem towarzyszy podmiotom prowadzącym działalność gospodarczą każdego dnia, a w przypadku niepowodzenia jest przedmiotem oceny w kierunku ustalenia popełnienia przestępstwa. Ważne jest oddzielenie bankructw przestępczych od tych, które są niezawinione, a do tego konieczna jest wiedza. Praktyka pokazuje, że zachowania gospodarcze, które są przedmiotem postępowań przygotowawczych i sądowych, pod względem czasowym są długotrwałe, a pod względem ilościowym są bardzo skomplikowane. W ramach – już początkowych – ustaleń trzeba odpowiedzieć na pytanie, czy mamy do czynienia z jednym czynem, który wypełnia znamiona wielu przepisów Kodeksu karnego oraz innych ustaw pozakodeksowych, czy też z wieloma, przy czym każdy z nich wypełnia znamiona jednego przestępstwa, ale nie można wykluczyć, że w rachubę wchodzi również kwalifikacja kumulatywna na podstawie wielu przepisów. Stąd problematyce zbiegu przepisów oraz zbiegu przestępstw poświęcony jest kolejny, IV rozdział niniejszej pracy.

Trzeba też zwrócić uwagę na właściwe stosowanie przepisów wobec dłużników, tak aby reakcja prawnokarna była właściwa i nie krępowała prowadzących działalność gospodarczą. Stąd zajęcie się problematyką ochrony wierzycieli ze względu na jej ponadczasową aktualność oraz przede wszystkim weryfikację hipotezy badawczej dotyczącej oceny kompletności przyjętych rozwiązań i ewentualnych postulatów de lege ferenda jest jak najbardziej zasadne.

Praca jest przeredagowaną, uaktualnioną oraz skróconą wersją rozprawy doktorskiej, obronionej 4 lipca 2019 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego.

W tym miejscu chciałabym wyrazić serdeczne podziękowania dla mojego Promotora – prof. dr. hab. Witolda Kuleszy – za poświęcony czas i istotne wskazówki przekazane podczas pisania tej monografii. Pragnę również złożyć wyrazy podziękowania Recenzentom – dr hab. prof. ALK Annie Błachnio-Parzych oraz dr hab. prof. UKSW Marii Szczepaniec – za cenne uwagi, które zdecydowały o ostatecznym kształcie pracy.

Podziękowania kieruję także do mojej Rodziny, w szczególności Rodziców oraz Brata, za udzielone wsparcie i pomoc.