Łukasiewicz Jakub M. (red.), Ramus Iwona (red.), Prawo alimentacyjne. Zagadnienia materialne

Monografie z cyklu pt. Prawo alimentacyjne. Zagadnienia problemowe stanowią próbę odpowiedzi na stawiane przez środowisko naukowe pytania, jakie powstają przy stosowaniu przepisów regulujących alimentację. Wynikające ze stosunku alimentacyjnego prawa i obowiązki potraktowano w sposób interdyscyplinarny, analizując instytucje prawa prywatnego, publicznego oraz karnego. W rezultacie dokonano kompleksowej oceny spójności systemu.

Tom I niniejszego cyklu poświęcony został zagadnieniom ogólnym, w tym także proceduralnym, i to zarówno na etapie dochodzenia roszczeń, jak i egzekucji świadczeń alimentacyjnych. W monografii poruszono wiele kwestii dotychczas nieopracowanych wyczerpująco w piśmiennictwie, a w szczególności zagadnienia z zakresu międzynarodowego prawa alimentacyjnego. Ponadto, przedstawiono propozycje dostosowania regulacji prawnych do problemów, jakie generuje praktyka, co najbardziej widoczne jest w płaszczyźnie postępowania sądowego. W tomie II, stanowiącym kontynuację cyklu, zamieszczono opracowania dotyczące materialnego prawa cywilnego. Zawarte w nim rozważania koncentrują się wokół obowiązku quasi-alimentacyjnego, regulowanego przepisami kodeksu cywilnego oraz obowiązku alimentacyjnego sensu stricto, wynikającego z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Nietrudno zauważyć, że występujący na gruncie prawa cywilnego obowiązek quasi-alimentacyjny ma swoje źródło w normach iuris cogentis prawa kontraktowego oraz przepisach szczególnych prawa spadkowego. Wykonanie tych obowiązków, zwłaszcza wtedy, gdy ustawodawca przewiduje facultas alternativa, budzi wiele wątpliwości interpretacyjnych. Podobnie klasyfikacja umów o funkcji alimentacyjnej, szczególnie w zbiegu z obowiązkiem alimentacyjnym stron wynikającym z przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, wymaga właściwej wykładni doktrynalnej.

Wskazać należy, że kolejność prezentowanych treści nie jest przypadkowa. Z uwagi na fakt, że opracowania wykraczają poza dziedzinę prawa cywilnego, zamiast typowego schematu, gdzie prawo materialne poprzedza prawo procesowe, przyjęto metodę dialektyczną. Dlatego też tom I poświęcony został zagadnieniom systemowym i procesowym prawa alimentacyjnego w ujęciu prawa prywatnego, jak i publicznego. Tom II natomiast dotyka wyłącznie zagadnień materialnoprawnych, gdzie niejednokrotnie dokonano analizy przepisów w odniesieniu do obowiązującego systemu prawa.

Niezależnie od różnorodności prezentowanej problematyki podstawowe tezy opierają się na przyjęciu założenia osobistego charakteru prawa do alimentacji oraz majątkowego charakteru roszczenia. Stanowi ono asumpt do rozstrzygnięcia kwestii zbycia, dziedziczenia, zrzeczenia się roszczenia, a także potrącenia wierzytelności.

Kolejna teza, która posłużyła Autorom do sformułowania wniosków de lege lata i de lege ferenda, opiera się na wyróżnieniu płaszczyzny potencjalnej i konkretnej stosunku alimentacyjnego. Z pierwszej płaszczyzny, ze względu na wielość podmiotów zobowiązanych, wywodzić można koncepcję samodzielności stron w wielostronnym stosunku alimentacyjnym. Natomiast z konkretyzacją stosunku alimentacyjnego wiązać należy powstanie obowiązku alimentacyjnego, możliwość uchylenia się od jego wykonywania na podstawie art. 144 (1) k.r.o. oraz penalizację niealimentacji w oparciu o art. 209 k.k.

Przyczynkiem do powstania niniejszych monografii było Seminarium Naukowe pt. „Alimenty w teorii i praktyce” zorganizowane przez Zakład Prawa Cywilnego, Uniwersytecką Poradnię Prawną oraz Koło Naukowe Prawa Rodzinnego Familiae działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego. Uczestnicy tego seminarium, wraz z naukowcami z innych ośrodków akademickich, zawiązali grupę badawczą, która dokonała wieloaspektowej analizy problematyki alimentacji w prawie polskim i międzynarodowym.

W projekcie uczestniczyło 35 autorów, w tym 8 w stopniu doktora habilitowanego, 13 doktorów oraz 14 pracowników naukowych i praktyków w stopniu magistra. Są to przedstawiciele czternastu ośrodków naukowych położonych w: Bielsku-Białej, Gdańsku, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Poznaniu, Radomiu, Rzeszowie, Sandomierzu, Szczecinie, Warszawie oraz we Wrocławiu.

Merytoryczną ocenę poszczególnych rozdziałów przeprowadziło dziesięciu recenzentów. Za rzetelność i dbałość o wysoką jakość opracowań dziękujemy:

dr. hab. Adamowi Bieranowskiemu, prof. UW-M (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie)

dr hab. Izabelli Gil (Uniwersytet Wrocławski)

dr. hab. Grzegorzowi Jędrejkowi, prof. UKSW (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie)

prof. zw. dr. hab. Aleksandrowi Lichorowiczowi (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie)

dr. hab. Wojciechowi Morawskiemu (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu)

dr. hab. Piotrowi Mostowikowi (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie)

dr hab. Hannie Paluszkiewicz (Uniwersytet Zielonogórski)

dr hab. Magdalenie Pyter, prof. KUL (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II)

dr hab. Annie Tarwackiej, prof. UKSW (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie)

dr. hab. Piotrowi Telusiewiczowi (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II).

Słowa podziękowania kierujemy również do osób, które służyły wsparciem organizacyjnym i naukowym w pracy nad niniejszym cyklem. Szczególne wyrazy wdzięczności adresujemy do:

Pani dr hab., prof. UR Renaty Świrgoń-Skrok,

Pani dr hab., prof. US Kingi Flagi-Gieruszyńskiej,

Pana dr. hab., prof. US Marka Andrzejewskiego,

Pana prof. zw. dr. hab. Aleksandra Lichorowicza,

Pana dr. hab., prof. WSPiA Rzeszów–Przemyśl Janusza Gajdy,

Pana dr. Bogdana Rutkowskiego (Uniwersytet Zielonogórski),

Pani mgr Adrianny Tymienieckiej (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie),

Pani mgr Agnieszki Zwierzchowskiej,

Pani Ewy Pękalskiej.

Rozdziały w monografiach Prawo alimentacyjne. Zagadnienia systemowe i proceduralne oraz Prawo alimentacyjne. Zagadnienia materialne uwzględniają stan prawny na dzień 1 listopada 2015 r. W imieniu autorów i własnym życzymy przyjemnej i inspirującej lektury.

Jakub M. Łukasiewicz

Iwona Ramus

Monografia pt. Prawo alimentacyjne. Zagadnienia materialne składa się z dwóch części. Pierwsza z nich obejmuje analizę problematyki quasi-alimentacji na gruncie kodeksu cywilnego (z wyszczególnieniem działu odnoszącego się do prawa obligacyjnego oraz działu dotyczącego prawa spadkowego), druga zaś zawiera rozważania poświęcone obowiązkom alimentacyjnym sensu stricto w kontekście regulacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (z wyodrębnionym działem nt. alimentacji dziecka, działem nt. alimentacji dorosłych oraz działem nt. zniesienia obowiązku alimentacyjnego).

Część pierwszą otwiera rozdział opracowany przez referendarza sądowego mgr. Marka Antasa z Kraśnika oraz dr. Jakuba M. Łukasiewicza z Uniwersytetu Rzeszowskiego pt. Świadczenie alimentacyjne w kontekście problematyki czynności prawnych przysparzających. Autorzy podjęli próbę odpowiedzi na pytanie, czym jest świadczenie alimentacyjne, a mianowicie, czy jest to czynność faktyczna, czynność prawna, czy też jest to zależne od konkretnej sytuacji. Rozstrzygnięcie tych niejasności zostało zaprezentowane w kontekście problematyki kauzalności przysparzających czynności prawnych.

Kolejny rozdział, autorstwa Kamila Szpyta – aplikanta radcowskiego związanego naukowo z Krakowską Akademią im. Frycza-Modrzewskiego w Krakowie, został zatytułowany Renta alimentacyjna na podstawie art. 446 § 2 k.c. w orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Zagadnienia wybrane. Autor skupił się na ustaleniu katalogu osób uprawnionych do otrzymania renty alimentacyjnej, w szczególności zaś na problemie wykładni pojęcia „osoba bliska”. Dokonał przy tym analizy tego terminu na gruncie kodeksu cywilnego oraz innych ustaw szczególnych, jak również orzecznictwa i doktryny. Ponadto, porównał kryteria ustalania wysokości świadczenia alimentacyjnego uregulowanego w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z wysokością renty przysługującej na podstawie art. 446 § 2 k.c., ze wskazaniem, że w obu przypadkach rozstrzygająca powinna być przesłanka usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego.

Rozdział III, autorstwa mecenasa Macieja Pięty, pt. Kwestie związane z obowiązkiem alimentacyjnym w kodeksowej regulacji umowy darowizny, poświęcony został wykładni przepisów art. 896 i 897 kodeksu cywilnego. W opracowaniu przedstawiono warianty interpretacyjne dotyczące zakresu uprawnień darczyńcy do odwołania wykonanej w części darowizny. Istotne wątpliwości autora dotyczą również podstawy prawnej dochodzenia roszczeń regresowych pomiędzy kilkoma obdarowanymi w przypadku odwołania darowizny przez darczyńcę w stosunku do jednego z nich. Ponadto, omówiono kwestię uchylania się przez obdarowanego od obowiązku quasi-alimentacyjnego wynikającego z treści art. 897 k.c., jako przyczyny rażącej niewdzięczności stanowiącej przesłankę odwołania wykonanej darowizny.

W rozdziale IV, zatytułowanym Umowy o funkcji alimentacyjnej (renta, dożywocie) zastępca notarialny Alicja Moskała-Dudek z Krakowskiej Akademii im. A. Frycza-Modrzewskiego omówiła cechy umów renty i dożywocia, zakres obowiązków zobowiązanego z tytułu zawarcia tych umów, a także możliwość żądania zamiany uprawnień wynikających z dożywocia na dożywotnią rentę. Autorka poddała analizie zagadnienia związane z funkcją alimentacyjną tych umów oraz wpływ ich zawarcia na zakres obowiązku alimentacyjnego między stronami wynikającego z przepisów k.r.o.

Dział drugi części pierwszej, który został poświęcony prawu spadkowemu, otwiera rozdział V, autorstwa prof. nadzw. dr. hab. Mariusza Załuckiego z Krakowskiej Akademii im. Frycza Modrzewskiego w Krakowie, zatytułowany Alimenty w miejsce zachowku? Uwagi na tle ochrony osób bliskich spadkodawcy w perspektywie rekodyfikacji polskiego prawa cywilnego. W rozdziale tym autor zastanawia się nad przyszłym kształtem instytucji zachowku w prawie polskim. Prezentując dotychczasowe poglądy doktryny, autor postuluje, by zachowek ukształtować jako uprawnienie alimentacyjne, nawiązując w ten sposób do przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

W rozdziale VI, autorstwa mgr Agnieszki Zwierzchowskiej, aplikantki radcowskiej Okręgowej Izby Radców Prawnych w Kielcach, pt. Niedostatek dziadków spadkodawcy, omówiono kwestię niedostatku w kontekście roszczenia dziadków spadkodawcy do dostarczania środków utrzymania na podstawie art. 938 i 966 kodeksu cywilnego. Problematyka analizowanego roszczenia wzbudza wiele wątpliwości dyskutowanych w doktrynie. Dotyczą one katalogu podmiotów uprawnionych, możliwości zwolnienia się od obowiązku przez spadkobierców, wyłączenia uprawnienia w testamencie, a także przedawnienia roszczenia. Jednym z poruszonych problemów jest klasyfikacja prawna roszczenia jako alimentacyjnego, o funkcji alimentacyjnej czy też quasi-alimentacyjnego. W ocenie autorki słuszne jest przyjęcie, że roszczenie to ma charakter quasi-alimentacyjny. Ponadto w pracy przedstawiono aspekty procesowe dochodzenia przedmiotowego roszczenia.

W rozdziale VII dr Maciej Rzewuski z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie omówił niezwykle ciekawe zagadnienie z pogranicza prawa spadkowego i rodzinnego pt. Dziedziczenie alimentów. Autor definitywnie i wyraźnie rozróżnił pojęcia „alimentów wymagalnych” (zaległych) od „alimentów na przyszłość”, co ma ważkie znaczenie dla oceny dziedziczności tego rodzaju roszczeń. Analizą objęto też wysoce kontrowersyjne, tak w teorii, jak i w praktyce, zagadnienie prawa do alimentów dochodzonych za okres wstecz oraz kwestię dziedziczności takiego uprawnienia.

W części drugiej, odnoszącej się do regulacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dział pierwszy poświęcony został alimentacji dziecka. Dział ten otwiera rozdział VIII prof. UAM dr hab. Joanny Haberko z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu pt. Niealimentowanie nasciturusa w kontekście szkód z art. 446(1) k.c. W rozważaniach Autorka podejmuje zagadnienie dostarczania pożywienia dziecku poczętemu i ujmuje je w kontekście ewentualnej odpowiedzialności odszkodowawczej rodziców. Przedmiotem analizy pozostaje kwestia wyrządzenia szkody dziecku poczętemu w związku z niedostarczeniem mu odpowiedniej ilości pożywienia w czasie życia płodowego. Zagadnienie alimentowania dziecka poczętego jest analizowane zwykle wyłącznie w kontekście obowiązku alimentacyjnego z art. 142 k.r.o. Autorka przedstawia nowe ujęcie zagadnienia. Główna teza opracowania sprowadza się do przyjęcia odpowiedzialności za szkodę prenatalną w związku z niealimentowaniem dziecka. Podstawą roszczeń pozostaje art. 446(1) k.c.

Rozdział IX pt. Obowiązek alimentacyjny przysposabiającego wobec zstępnych przysposobionego napisał prof. dr hab. Janusz Gajda z Wyższej Szkoły Prawa i Administracji w Przemyślu. Autor przedstawił sytuację zstępnych przysposobionego w sferze wspomnianego obowiązku i na gruncie tego kodeksu. Rozdział kończy się konkluzją o braku potrzeby dokonywania zmian istniejącego stanu prawnego, pomimo że niekiedy może powodować on powstawanie pewnych wątpliwości. Zdaniem autora możliwe jest jednak ich rozstrzyganie bez dokonywania zmian aktualnie obowiązujących unormowań.

W rozdziale X pt. Obowiązek alimentacyjny krewnych względem dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej dr Agnieszka Ogrodnik-Kalita z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie dokonała analizy art. 112 (1) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w którym uregulowano podział obowiązków i praw pomiędzy rodzicami a rodziną zastępczą. Autorka skupiła się na dwóch kwestiach związanych z tematem: dochodzeniu świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej oraz wpływu obowiązku alimentacyjnego krewnych dziecka na zakres świadczeń dla rodziny zastępczej. Zagadnienia te budzą wątpliwości zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie.

W kolejnym rozdziale, opracowanym przez mgr. Rafała Łukasiewicza z Uniwersytetu Rzeszowskiego, pt. Wybrane aspekty alimentacji w przypadku rozwiązania stosunku przysposobienia, skoncentrowano uwagę na wykładni przepisu art. 125 § 1 k.r.o. in fine, przy uwzględnieniu jego społecznych skutków. W obszarze badań znalazło się m.in. pytanie o trafność przyjętego przez ustawodawcę modelu instytucji rozwiązania przysposobienia. Choć problematyka alimentacji w przypadku rozwiązania stosunku przysposobienia była już przedmiotem licznych rozważań na gruncie doktryny i orzecznictwa, autor w oparciu o analizę przykładowych stanów faktycznych czyni pewne zastrzeżenia względem dominującej wykładni art. 125 § 1 k.r.o. in fine.

Dział II części II zawierający rozważania dotyczące alimentacji osób dorosłych rozpoczyna rozdział XII autorstwa dr Anny Stępień-Sporek z Uniwersytetu Gdańskiego. Opracowanie zatytułowano: Alimentacja dorosłych uczących się dzieci. Przedmiot analizy stanowią rozwiązania przyjęte w wybranych państwach obcych oraz regulacje obowiązujące w Polsce. W końcowej części opracowania wskazano przykładowe kierunki, w jakich mogłyby pójść zmiany legislacyjne oraz judykatura.

W schemacie komparatystycznym utrzymany także został rozdział XIII autorstwa dr Iwony Długoszewskiej-Kruk z Wyższej Szkoły Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach oraz radcy prawnego Macieja Piekarza pt. Przesłanki uchylenia się przez pełnoletnie dzieci od wykonania obowiązku alimentacyjnego wobec rodziców a instytucja pozbawienia praw rodzicielskich (władzy rodzicielskiej) w prawie rosyjskim i polskim (analiza porównawcza). Autorzy podjęli próbę określenia relacji przesłanek uchylenia się od obowiązku alimentacyjnego przez pełnoletnich wobec rodziców w prawie polskim i rosyjskim przy jednoczesnym uwzględnieniu przypadku pozbawienia (praw) władzy rodzicielskiej. Na tej podstawie autorzy wyprowadzili wniosek, iż art. 144 (1) k.r.o. polskiego kodeksu rodzinnego i opiekuńczego obejmuje szerszy katalog przyczyn stanowiących podstawę do uchylenia się od wykonania obowiązku alimentacyjnego z powołaniem się na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego aniżeli przepis art. 87 § 5 rosyjskiego kodeksu rodzinnego. W pracy rozstrzygnięto, iż ewentualne wprowadzenie do porządku krajowego przepisu, który – wzorem regulacji rosyjskiej – kształtowałby przesłanki uchylenia się od obowiązku alimentacyjnego w oparciu o instytucję pozbawienia władzy rodzicielskiej, podważałoby niepenalny charakter polskiej instytucji pozbawienia władzy rodzicielskiej oraz jej wyraźną odrębność od obowiązku alimentacyjnego. W ocenie autorów regulacja art. 144 (1) k.r.o. w klauzuli generalnej „sprzeczności z zasadami współżycia społecznego” obejmuje swym zakresem znacznie szerszą gamę zachowań niż te przewidziane w systemie prawa rosyjskiego.

Problem ujęty zostaje w nieco innym kontekście w rozdziałach XIV i XV autorstwa mgr Iwony Ramus z Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sandomierzu. Noszą one wspólny tytuł: O potrzebie ustanowienia instytucji niegodności alimentacji. Zarys problemu, z podziałem na części I i II. Opracowanie stanowi analizę systemową problematyki obowiązku alimentacyjnego osób pokrzywdzonych wobec osób je krzywdzących. Dla prowadzonych rozważań punktem wyjścia jest stanowisko, iż ochrona prawna osób doznających przemocy poprzez możliwość uchylenia się od obowiązku alimentacyjnego na podstawie art. 144 (1) k.r.o. jest niewystarczająca. W związku z tym w pierwszej części pracy dokonano oceny sytuacji prawnej podmiotu zobowiązanego do alimentacji w obowiązującym stanie prawnym i wskazano na deficyty regulacji. W ocenie autorki remedium na przedstawione problemy stanowić by mogło unormowanie instytucji niegodności alimentacji mającej na celu definitywne pozbawienie roszczenia alimentacyjnego uprawnionego ze względów moralnych. Osnowę tej części pracy stanowi zagadnienie zależności publicznoprawnego obowiązku pomocy krewnych osoby korzystającej ze świadczeń pomocy społecznej od regulacji obowiązku alimentacyjnego na gruncie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Autorka wykazała taką zależność i na tej podstawie postulowała de lege ferenda wyłączenie obowiązku publicznoprawnego osób alimentujących wynikającego z ustawy o pomocy społecznej, pod warunkiem ustanowienia instytucji niegodności alimentacji w prawie prywatnym.

W części drugiej opracowania, stanowiącej rozdział XV, mgr Iwona Ramus przedstawiła założenia konstrukcyjne proponowanej instytucji. Miałaby ona stanowić sankcję majątkową za uporczywe i rażące niewykonywanie obowiązków rodzinnych na gruncie prawa prywatnego. W odróżnieniu od instytucji karnistycznej, tj. przestępstwa niealimentacji, sankcja nie następowałaby w sferze konkretyzacji stosunku alimentacyjnego, a poprzez wyłączenie obowiązku alimentacyjnego na skutek utraty roszczenia uprawnionego wobec pokrzywdzonego zobowiązanego. Skutek ten następować by miał z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia o niegodności alimentacji. W zakresie przesłanek orzekania zaproponowano ich recepcję z instytucji wydziedziczenia jako pozbawiającej uprawnionego roszczenia majątkowego wynikającego ze stosunku pokrewieństwa. W odniesieniu do kierunku wyłączenia alimentacji oraz zakresu obowiązku alimentacyjnego niegodnego wobec zobowiązanego przyjęto rozwiązania regulujące alimentację małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia wobec niewinnego. Wynika to z faktu, iż postępowanie niegodnego nie może być następstwem przyczyn przez niego niezawinionych. W tekście zaproponowano również brzmienie przepisu regulującego instytucję oraz omówiono stosunek projektowanego przepisu do innych przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, kodeksu postępowania cywilnego oraz kodeksu karnego.

Ostatni dział części drugiej monografii odnosi się do zniesienia obowiązku alimentacyjnego. W rozdziale XVI zatytułowanym Problematyka zrzeczenia się przez przedstawiciela ustawowego należnych dziecku alimentów mgr Katarzyna Karp z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie przedstawiła funkcje, jakie ma pełnić obowiązek alimentacyjny, z uwzględnieniem jego szczegółowych cech. Autorka wskazała, iż w świetle polskiego prawa nie ma żadnych wątpliwości co do braku możliwości zrzeczenia się przez przedstawiciela ustawowego alimentów należnych dziecku, a wszelkie porozumienia w tym zakresie należy uznać za bezwzględnie nieważne ze względu na treść art. 58 k.c. Wynika to ze ściśle osobistego charakteru obowiązku alimentacyjnego, jak również jego społecznego znaczenia oraz bezwzględnego charakteru norm stanowiących jego podstawę.

Rozdział XVII pt. Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego w aspekcie materialnym i procesowym – zagadnienia wybrane, autorstwa mgr Katarzyny J. Kajmowicz z Uniwersytetu Rzeszowskiego, zawiera rozważania dotyczące przesłanek ustania obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dziecka. Wśród podstaw wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego autorka najszerzej omówiła kwestię osiągnięcia przez dziecko samodzielności. Wywody uzupełniono o problematykę procesową związaną z ustaleniem wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego, który nie wygasa z mocy prawa.

Autorzy