Markiewicz Ryszard, Prawo autorskie na jednolitym rynku cyfrowym. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790

Przedmiotem tej książki jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790 z 17.04.2019 r. w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE. Książka została przygotowana w ramach projektu badawczego nr 2019/35/B/HS5/03671 pt. Naukowy model reformy prawa autorskiego na jednolitym rynku cyfrowym według Dyrektyw UE, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. W późniejszych pracach zostaną przedstawione:

To opracowanie jest także swoistym uzupełnieniem ostatnio wydanego komentarza do ustaw autorskich . Jest tak z trzech względów.

Po pierwsze, obrazuje ono kierunek najbliższych zmian polskiego prawa autorskiego i być może będzie także użyteczne w pracach legislacyjnych. Szereg postulatów w tym zakresie zamieszczono w tej książce. Wydaje się przy tym, że należałoby implementować dyrektywę w całości, a nie odrębnie jej poszczególne instytucje. Byłoby to celowe z tego względu, że tylko wówczas można by skutecznie wyważyć interesy różnych podmiotów, ograniczając ich naciski na kształt nowelizacji prawa autorskiego. Chodzi tu zwłaszcza o: (a) prawa użytkowników związane z zapewnieniem wolności wypowiedzi, które są szczególnie zagrożone ze względu na art. 17, (b) zapewnienie odpowiedniej ochrony praw twórców i artystów wykonawców ze względu na zawierane umowy, (c) racjonalne określenie granic i zasad udzielania licencji zbiorowych z rozszerzonym skutkiem, (d) wyraziste ukształtowanie prawa pokrewnego dla wydawców prasy w taki sposób, by skutecznie chroniło ich interesy, nie ograniczając jednak (przynajmniej nadmiernie) prawa dostępu do informacji.

Po drugie, tekst ten może być wykorzystywany do sądowej i doktrynalnej interpretacji obowiązującego prawa autorskiego w okresie między datą wejścia w życie dyrektywy (6.06.2019 r.) a datą koniecznej jej implementacji (7.06.2021 r.) . Dotyczy to tych przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, co do których istnieje dostateczny luz interpretacyjny (nieprowadzący do wykładni contra legem) dla całościowej lub częściowej implementacji niektórych regulacji dyrektywy. Wskazać tu należy, że stanowiska doktryny prawniczej i orzecznictwo TS nie są jednolite w kwestii obowiązku wykładni prounijnej prawa krajowego przed terminem implementacji danej dyrektywy . W zasadzie nie jest kwestionowane, że wówczas „sąd nie powinien dokonywać wykładni prawa krajowego, która utrudniłaby realizację celu dyrektywy już po upływie tego terminu”; chodzi tu przede wszystkim o niezagrażanie realizacji praw podmiotowych wynikających z dyrektywy . Jestem zwolennikiem większego związania sądów dyrektywą w tym okresie. Moim zdaniem, sąd powinien wówczas prowadzić prounijną implementację prawa krajowego ze względu na dyrektywę, a nie tylko mieć taką kompetencję, co oznaczałoby w praktyce tylko „dopuszczenie” dodatkowego uzasadnienia dla przyjęcia wykładni danego przepisu zgodnej z dyrektywą. Inaczej ujmując: jeżeli na gruncie danego przepisu istnieje możliwość ustalenia jego znaczenia a, b i c, a tylko interpretacja c jest zgodna z daną dyrektywą – należy ją zastosować. Zauważmy, że część przepisów dyrektywy do czasu ich ustawowej implementacji oczywiście nie może w ten sposób być wykorzystywana (dotyczy to np. prawa pokrewnego wydawców). W wielu jednak przypadkach regulacja z dyrektywy może wpłynąć – w ramach interpretacji prounijnej – na rozumienie niektórych postanowień polskiego prawa autorskiego (np. licencji z art. 27 pr. aut., domniemania z art. 5 ust. 2 u.z.z., eksploatacji utworów niedostępnych w handlu – art. 35¹⁰ i n. pr. aut., klauzuli bestsellerowej – art. 44 pr. aut., czy też odstąpienia od umowy z powodu nierozpowszechniania utworu – art. 57 pr. aut.). Nie znaczy to jednak, że w ten sam sposób sądy powinny uwzględniać daną dyrektywę przed terminem i po terminie jej implementacji. W przypadku spraw z prawa cywilnego chodzi tu zarówno o stopień związania prounijną interpretacją prawa (sąd powinien brać pod uwagę dyrektywę przy rozstrzygnięciach albo „musi” ją uwzględniać), jak i o zakres możliwego odchodzenia od wykładni językowej danego przepisu. Jest to istotne np. ze względu na nakaz przyjmowania autonomicznej i jednolitej unijnej wykładni pojęć dyrektywy (uwzględniającej kontekst przepisu i cel regulacji) przejętych do prawa krajowego, co do których brak odesłania w dyrektywie do prawa państw członkowskich, dopiero po upływie terminu implementacji dyrektywy.

Po trzecie, opracowanie to może być pomocne dla interpretacji prawa polskiego po upływie terminu implementacji dyrektywy, i to zarówno gdyby to zrealizowano nowelizacją prawa polskiego, jak i w przypadku możliwych opóźnień.

Za istotne uwagi do tej książki dziękuję Paniom: recenzentce prof. Katarzynie Klafkowskiej-Waśniowskiej, dr Sybilli Stanisławskiej-Kloc i dr Ewie Laskowskiej-Litak.