Kiejnich-Kruk Karolina, Prawo do skutecznego środka naprawczego w postępowaniu dowodowym

Problematyka środków naprawczych do tej pory nie wzbudziła szerszego zainteresowania doktryny krajowej oraz orzecznictwa sądów polskich. Debata nad gwarancjami procesowymi uczestników postępowania karnego kończy się tam, gdzie kończą się regulacje kodeksowe – stwierdzeniem, że określone gwarancje uczestnikom tym przysługują. Można niekiedy odnieść wrażenie, że stwierdzenia te mają swego rodzaju moc performatywów – określenie danych gwarancji lub praw „fundamentalnymi”, „kluczowymi”, „podstawowymi” miałoby sprawić, że nie mogą one zostać naruszone lub odebrane. Próżno szukać w komentarzach lub piśmiennictwie rozważań nad tym, jakie skutki procesowe przynosi naruszenie owych gwarancji czy praw. Innymi słowy – co dzieje się w przypadku ich pogwałcenia, jakie reakcje są właściwe i powinny być przewidziane przez przepisy procesowe.

Praktyka procesowa pokazuje, że pytania te nie stanowią podstawy rozważań wyłącznie teoretycznych. Przyznanie praw podmiotowych i gwarancji procesowych przepisami ustawy nie powoduje automatycznie, że prawa te każdorazowo są szanowane i realizowane. Stanowi to wyzwanie zarówno dla praktyków, jak i teoretyków prawa. Rozważania zakończone stwierdzeniem, że określone prawa lub gwarancje obowiązują, mają charakter abstrakcyjny. Istnieje potrzeba podjęcia dalszych kroków. Konieczne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jakie są konsekwencje naruszenia bądź nadużycia w sferze interesów i praw uczestników postępowania.

Odpowiedź na to pytanie stanowi potrzeba rozważenia zastosowania środków naprawczych. Pojęcie środków naprawczych nie jest jednak znane i wykorzystywane w szerszym zakresie przez polskie piśmiennictwo i judykaturę. Niniejsza praca stanowi próbę odpowiedzi na pytania, czym są środki naprawcze, jakie formy mogą przejawiać, jaki standard stosowania środków naprawczych w postępowaniu dowodowym wynika z prawa unijnego oraz orzecznictwa strasburskiego oraz czy polski standard środków naprawczych jest wystarczający czy wymaga zmian, a jeśli tak – jak powinien wyglądać system środków naprawczych w polskim postępowaniu dowodowym.

Jak wskazywał R. Kmiecik już przed ponad 30 laty, „z zasady praworządności, pojmowanej w jej właściwym, tj. formalnym sensie, wynika postulat ścisłego przestrzegania prawa dowodowego we wszystkich stadiach (etapach) procesu karnego. Formalna wadliwość przebiegu postępowania dowodowego powoduje eo ipso wadliwość orzeczenia sądu, choćby orzeczenie to było w pełni poprawne pod względem merytorycznym oraz czyniło zadość «zasadzie trafnej reakcji karnej». Gdyby bowiem realizacja takich wartości jak słuszność, sprawiedliwość lub trafność reakcji karnej pozwalała w każdym wypadku podporządkować wymagania formalnoprawne stawiane przez prawo dowodowe założeniom celowościowo-materialnym uwarunkowanym koniecznością realizacji norm prawa karnego materialnego, wówczas cały porządek karnoprocesowy mógłby się zachwiać nierzadko ze szkodą również dla idei «trafnej reakcji karnej». Obowiązek ścisłego przestrzegania form prawnodowodowych stanowi przy tym istotną gwarancję ograniczania dążności organów ścigania do podejmowania działalności dowodowej per fas et nefas, co ma szczególne znaczenie z punktu widzenia zasady praworządności. Z tego też punktu widzenia konstrukcja konwalidacji pojmowana jako zjawisko usuwania wadliwości czynności dowodowych lub skutków tej wadliwości spełnia funkcję gwarancji praworządności, zwłaszcza jeśli przyjmiemy, że usuwanie dostrzeżonych uchybień procesowych i naprawianie wadliwych czynności jest nie tylko konsekwencją uprawnień, ale obowiązków organów procesowych” . Dbałość o poszanowanie zasad proceduralnych, praworządności, ochrona interesów uczestników postępowania i urzeczywistnianie standardu rzetelnego procesu powinny przyświecać organom procesowym w każdych okolicznościach. Zaryzykować można tezę, zgodnie z którą w czasach niespokojnych, w których zwiększane są uprawnienia organów ścigania, wyposażanych w nowe narzędzia walki z przestępczością, ciężar prac legislacyjnych przenoszony jest zaś z gwarancyjności na skuteczność postępowań, nauka polska w sposób szczególny zobowiązana jest do zajęcia wyraźnego stanowiska w przedmiocie skutków naruszeń, uchybień proceduralnych, ingerencji w interesy uczestników postępowania.

Niniejsza praca ukierunkowana jest na weryfikację trzech hipotez. Brzmią one następująco:

Celem pracy jest przedstawienie propozycji systemu skutecznych środków naprawczych w postępowaniu dowodowym w sprawach karnych. Praca przedstawia trzy główne zagadnienia, które nie zostały jeszcze rozpoznane w badaniach akademickich i ukazują nowatorskie spojrzenie na przedstawiany temat:

W pracy wykorzystano metodę analizy formalnoprawnej, metodę genezy norm prawnych, metodę dogmatyczną i analizę orzecznictwa. Oparcie się wyłącznie na badaniach metodą analizy formalnoprawnej mogłoby doprowadzić do nieadekwatnych wniosków, z uwagi na to, że regulacje prawne mają charakter normatywny i jako takie często nie mają pokrycia w rzeczywistości (są to projekty tej rzeczywistości, a nie jej opis). Dlatego badania należało uzupełnić innymi metodami, np. metodą statystyczną. Metoda statystyczna stanowi uzupełnienie analizy formalnoprawnej i metody dogmatycznej oraz umożliwia weryfikację sprawności instytucji prawnej i jej praktyczny efekt. Statystyki w niniejszej pracy pochodzą od organów Komendy Miejskiej Policji w Poznaniu, Sądu Okręgowego w Poznaniu, Prokuratury Regionalnej w Poznaniu. Zostały one wykorzystane w rozdziale III do analizy środków naprawczych związanych z odpowiedzialnością osobistą funkcjonariuszy i naruszeniami uczestników postępowania w toku postępowania dowodowego. W pracy wykorzystano również metodę porównawczą. Badanie orzecznictwa uwzględniało zarówno orzecznictwo sądów krajowych, jak i orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych oraz posiłkowo orzecznictwa sądów zagranicznych.

Istotne w kontekście problematyki niniejszej pracy jest również to, jakie instrumenty prawne zostały użyte w innych krajach do rozwiązania podobnych zagadnień. Zadaniem badań porównawczych jest uzyskanie rzetelnej oceny prawa krajowego. Rozważyć można, czy badania komparatystyczne powinny obejmować tylko teksty prawne, czy również stanowiska doktryny prawa oraz orzecznictwo. Jak się wydaje, to przede wszystkim doktryna i orzecznictwo formułują zasady prawa, które stanowią integralną część samego systemu prawa. Zasadne jest więc odwołanie się także do źródeł prawniczych. Autorka wybrała do badań komparatystycznych: