Grzebyk Piotr (red.), Uznańska Paulina (red.), Prawo w czasie pandemii COVID-19

Niniejsza monografia składa się z opracowań, które prezentowano 12 marca 2021 r. podczas XXII konferencji Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego zatytułowanej „Prawo w czasie pandemii COVID-19”.

Dla społeczności wydziału wybór tematu konferencji był w tamtym czasie oczywisty. Wirus SARS-CoV-2 pojawił się w styczniu 2019 r. w Wuhan w Chinach i przez kolejne miesiące rozprzestrzenił się na niemal cały świat, doprowadzając do radyklanych zmian w niemal każdym aspekcie naszego życia. Pierwotne skutki pandemii są wstrząsające. Do 21 marca 2022 r. śmierć wynikającą bezpośrednio lub pośrednio z zakażania wirusem SARS-CoV-2 poniosło bowiem 6 078 500 ludzi (114 221 w samej Polsce) . Nie jesteśmy jednak medykami i nie zamierzamy się wypowiadać w tym przedmiocie.

Uczestników konferencji interesowały wtórne skutki pandemii, stanowiące fundamentalne wyzwanie dla zasad rządzących życiem społecznym, politycznym i gospodarczym, co do których prawnicy mogą się w miarę kompetentnie wypowiadać.

Głównym celem XXII konferencji WPiA UW była więc odpowiedź na pytanie, w jaki sposób prawo kształtuje reakcje na – i samo jest kształtowane przez – rozwijający się kryzys wywołany pandemią. Zamieszczone w zbiorze opracowania zawierają liczne wskazówki na temat najbardziej palących kwestii związanych z prawnymi skutkami pandemii i stanowią ogólne refleksja na temat roli prawa w regulowaniu tak nadzwyczajnych sytuacji jak pandemia COVID-19.

Uwagi profesora Ryszarda Piotrowskiego w rozdziale wprowadzającym (Demokracja w stanie pandemii. Uwagi o doświadczeniach polskich) nie są optymistyczne, jeśli tylko uznać za trafne spostrzeżenia Autora, że w czasie pandemii doszło do pogłębienia kryzysu demokracji konstytucyjnej w Polsce.

Gorzkimi refleksjami dzieli się też Aleksander Jakubowski, który w tytule swojego opracowania (Patolegislacja) zdradza swą główną myśl na temat standardów uchwalania prawa w czasach pandemii. Patolegislacja to w ocenie Autora „nieprawidłowy w świetle przyjętych zasad i wartości proces tworzenia oraz wprowadzania w życie aktów prawnych, powodujący zakłócenia w funkcjonowaniu społeczeństwa”.

Uzupełnieniem rozważań Aleksandra Jakubowskiego na temat rozporządzeń ustanawiających ograniczenia, nakazy i zakazy w związku z wystąpieniem stanu epidemii SARS-CoV-2 jest rozdział Mariusza Rypiny (Konstytucja jako podstawa eliminowania z obrotu decyzji inspektorów sanepidu nakładających administracyjne kary pieniężne za niezastosowanie się do zakazów i nakazów związanych ze zwalczaniem COVID-19). Przeanalizowano w nim orzeczenia wojewódzkich sądów administracyjnych uchylające lub stwierdzające nieważność decyzji właściwych inspektorów sanitarnych, które nakładały administracyjne kary pieniężne za niezastosowanie się do zakazów lub nakazów wprowadzonych w związku ze stanem epidemii COVID-19.

Podobne do tez Aleksandra Jakubowskiego wnioski na temat stanu polskiej legislacji w ogóle przedstawili we wspólnym tekście Krzysztof Koźmiński i Jan Rudnicki (Doświadczenia doby COVID-19 a tendencje rozwojowe współczesnego prawa), twierdząc, że o ile niektóre praktyki legislacji i stosowania prawa doby pandemii COVID-19 nie są zgodne ze standardami państwa prawnego, to jednocześnie nie różnią się one zasadniczo od praktyk dotychczas stosowanych w naszym kraju.

Do podobnych wniosków doszedł Adam Niewiadomski (Postępowanie związane z przyznaniem pomocy ze środków europejskich dla rolników w warunkach pandemii), który przedstawił wybrane problemy związane z funkcjonowaniem rolnictwa w czasie pandemii. Autor postawił tezę, że polskie rolnictwo wymaga kompleksowych zmian, a pandemia uwidoczniła tylko główne problemy zarówno po stronie rolników, jak i organów administracji publicznej.

Więcej pozytywnych spostrzeżeń wynika z badań Jana Podkowika (Prawa człowieka w czasach zarazy – wyzwania dla sądowej ochrony praw jednostki w dobie pandemii COVID-19), który podnosi (jak się wydaje – słusznie), że przy wprowadzaniu i sądowej kontroli ustawodawstwa czasów pandemii kluczowe jest łagodzenie wymagań co do oceny proporcjonalności ingerencji w prawa i wolności. W opinii Autora nie ma np. potrzeby udowodnienia przydatności oraz niezbędności stosowanych środków potwierdzonych dowodami naukowymi. Kryzys taki jak ten wynikający z pandemii COVID-19 może, zdaje się, usprawiedliwiać działania ostrożnościowe i wyprzedzające, nawet jeśli nie ma pewności co do skuteczności i przydatności konkretnych rozwiązań. Jan Podkowik twierdzi zatem, że większy ciężar przywiązuje się w czasie pandemii do spełnienia wymagań formalnych procesu legislacyjnego.

Maciej Berek (Procedura ustawodawcza w okresie pandemii – uwarunkowania prawne i faktyczne) postuluje dopuszczenie zdalnego udziału parlamentarzystów w posiedzeniach Sejmu lub Senatu oraz ich organów nie tylko w przypadku stanu nadzwyczajnego lub stanu epidemii. Stawia też ostrożną tezę, że warto byłoby wprowadzić możliwość stałego wykonywania obowiązków parlamentarnych dotyczących udziału w posiedzeniach w sposób zdalny dla wybranych kategorii osób, np. osób z niesprawnością ruchową, co przyczyniłoby się do realnego korzystania z biernego prawa wyborczego przez grupy osób dotąd faktycznie z tego prawa wykluczonych albo niemal wykluczonych.

Cezary Błaszczyk (Dobrostan zwierząt a pandemia COVID-19) wykorzystał fakt, że wirus SARS-CoV-2 najprawdopodobniej pochodził od zwierząt (nietoperzy), do przedstawienia dwóch ważnych postulatów. Po pierwsze, urzeczywistnienia sprawiedliwości międzygatunkowej, która zdaniem Autora wymaga nie tylko ambitnej transformacji prawa, ale wręcz budowy nowej cywilizacji, a także reorientacji ekonomii oraz metamorfozy polityki. Po drugie, autentycznego włączenie zwierząt do wspólnoty politycznej.

Maria Boratyńska (Prawny i etyczny wymiar szczepień ochronnych) zajęła się szczepieniami ochronnymi, w tym również szczepionką przeciwko COVID-19, analizując możliwość potencjalnej odpowiedzialności cywilnoprawnej osób niezaszczepionych.

Robert Rybski w rozdziale Status prawny osób zaszczepionych przeciwko COVID-19 stawia ostrożną tezę, że dopuszczalne jest różnicowanie statusu prawnego osób zaszczepionych przeciwko COVID-19 (choć istotny będzie postęp wiedzy medycznej w zakresie ewentualnej transmisji wirusa).

Iga Małobęcka-Szwast (Dopuszczalność dokonywania pomiaru temperatury ciała przez pracodawcę w stanie epidemii COVID-19 z perspektywy przepisów o ochronie danych osobowych) zajęła się wprawdzie techniczną, ale jednak istotną kwestią legalności dokonywania pomiaru temperatury ciała pracowników, współpracowników i innych osób wchodzących na teren zakładu pracy, co wiąże się z przetwarzaniem przez pracodawcę danych osobowych szczególnej kategorii – danych dotyczących zdrowia.

Magdalena Błaszczyk (Przegląd zmian w Kodeksie karnym wprowadzonych w czasie stanu epidemii SARS-CoV-2 w tarczach antykryzysowych) podsumowała zmiany w Kodeksie karnym dokonane w 2020 r. na mocy ustaw specjalnych, tzw. tarcz antykryzysowych (1.0, 3.0 i 4.0). W ocenie Autorki ich wspólnym mianownikiem jest brak ścisłego związku z pandemią, walką z nią i jej skutkami, tj. brak należytych racji dla ich wprowadzania w ustawach specjalnych.

Michał Bitner w swoim opracowaniu Ocena modyfikacji liczbowych reguł fiskalnych w Polsce dokonanych w związku z pandemią COVID-19 w przekonujący sposób wykazał, że tymczasowe uchylanie liczbowych reguł fiskalnych nie zapewnia równowagi między potrzebą elastycznych interwencji budżetowych w nadzwyczajnych sytuacjach kryzysowych (np. spowodowanych pandemią COVID-19) a koniecznością utrzymywania stabilności finansów publicznych w dłuższym okresie. Zamiast uciekania się do „ogólnych klauzul wyjścia” Autor postuluje konstruowanie takich reguł fiskalnych, które uwzględniają z jednej strony niezbędne dostosowania w pewnych okresach, z drugiej zaś – konieczność wyznaczenia horyzontu czasowego i ścieżki powrotu do zasad określonych w warunkach zwykłych cyklicznych wahań koniunktury.

Maria Supera-Markowska w swoim opracowaniu Polityka podatkowa w Hiszpanii w czasach pandemii COVID-19 relacjonuje rozwiązania podatkowe w Hiszpanii w dobie pandemii COVID-19.

Zbiór zamyka rozdział Karoliny Tetłak pt. Działalność gastronomiczna w warunkach stanu pandemii, w którym analizie poddano regulacje w zakresie ograniczenia prowadzenia działalności gastronomicznej na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z 9 października 2020 r., zmienionego rozporządzeniami Rady Ministrów z 19 oraz 23 października 2020 r.

Epidemia COVID-19 wywarła głęboki wpływ na prawo, tj. na jego tworzenie i stosowanie. Niniejszy zbiór jest jedną z kilku monografii na ten temat i stanowi przyczynek do dalszych badań w tym obszarze.

Piotr Grzebyk i Paulina Uznańska

Jan Podkowik

Krzysztof Koźmiński, Jan Rudnicki