Grzebyk Piotr (red.), Prawo w epoce populizmu

Prawo prywatne, a w sposób szczególny prawo umów, jest silnie związane z wartościami indywidualizmu i liberalizmu . Jest to naturalną konsekwencją myśli – sięgającej jeszcze prawa rzymskiego – że prawo publiczne zmierza do ochrony interesu publicznego, prawo prywatne zaś ma na względzie korzyść jednostki. W efekcie wśród zasad przewodnich (dyrektywnych) prawa prywatnego wyróżnia się zasadę autonomii woli, zasadę oparcia mechanizmów prawa prywatnego na koncepcji prawa podmiotowego, zasadę pewności i bezpieczeństwa obrotu oraz respektowanie zasad słuszności .

Zidentyfikowane przez organizatorów konferencji cechy charakterystyczne populizmu wchodzą z tymi założeniami w bezpośrednią kolizję. Antypluralizm zagraża autonomii woli. Z kolei antyelitaryzm zagraża zarówno zasadzie praw podmiotowych (elity to ci posiadający), jak i bezpieczeństwu obrotu (elity to ci, którzy interpretują i stosują prawo). Przeciwstawienie zaś prawego ludu złym elitom podważa model sprawiedliwości realizowany w prawie prywatnym (nakierowany na równoważenie interesów w perspektywie relacji indywidualnych, a nie globalnych relacji społecznych). Dodatkową płaszczyznę konfliktu stwarza okoliczność, że w świetle doświadczeń europejskich populizm, wzorem innych nurtów kolektywistycznych, najczęściej prowadzi do etatyzmu i wzrostu ingerencji państwa w stosunki prywatnoprawne (tylko bowiem państwo, rządzone przez populistów, jest zdolne przełamać zastany układ stosunków społecznych) , a więc bezpośredniego ograniczenia wolności osobistej.

Płaszczyznę, na której ta opozycja jest potencjalnie najmniejsza, stanowi problematyka ochrony strony słabszej. Ochrona strony słabszej jest bowiem zarówno jednym ze sztandarowych haseł ruchów populistycznych, jak i przedmiotem zainteresowania prawa prywatnego, które w tym zakresie jest stosunkowo silnie „zsocjalizowane”. Ponieważ od objęcia władzy przez Zjednoczoną Prawicę w 2015 r. ustawodawca wprowadził do Kodeksu cywilnego szereg nowych rozwiązań, które deklaratywnie mają realizować ten cel, instruktywna dla badań prawa w dobie populizmu może być ich analiza na tle modelu ochrony uprzednio wypracowanego w prawie prywatnym.

Analizę tę należy zacząć od przypomnienia głównych założeń prywatnoprawnego modelu ochrony strony słabszej (I). Następnie przedstawiam nowe środki ochrony wprowadzone po 2015 r. (II) oraz podejmuję próbę ich oceny, także na tle dotychczasowego modelu (III). Ponieważ przedmiotem opracowania są kwestie spójności systemowej, w swojej analizie posługuję się przede wszystkim powszechnie przyjmowaną w cywilistyce metodą formalno-dogmatyczną .

Even though the relations between the populist wave that has recently emerged as an independent trend of domestic politics in many countries worldwide and international law truly exists, the discussion on populism’s impact began only recently. There seems to be a consensus that its influences are multidimensional, resulting in some shifts in practice and at the theoretical level. At the same time, there is clear cleavage of opinions on the general assessment of the changes populism has brought into the realm of international law. Some scholars see it primarily as a challenge or threat to international law. According to others, populism should be understood as a chance to rectify some spillovers generated previously by treaties in force in such fields as economic inequalities, environment, or terrorism. Finally, most recently, other voices emerged. While not denying that populism is a genuine danger to the existing international legal order, these authors argue that the international rules in force should be somewhat modified to combat the populists’ politicians effectively and to prevent their access (or return) to power.

This chapter seeks to answer the questions posed in the introduction to the present volume. It is structuralised as follows: Part I serves as the historical background in which I briefly discuss the origins of the modern system of international law. This part demonstrates that it has been mirroring two opposite trends from its earliest stage of development onward. The one underlying the role and position of individuals, and the other clung to states’ sovereignty. Part II shortly describes the leading causes of the recent crisis. Notably, it discusses the factors fueling the increased criticism of international law. Part III examines the most common allegations formulated in the populists’ camp against contemporary international law. It also seeks to establish and assess the real impact of populist ideology on the current international law development stage. Part IV discusses the possible effect of the populists’ approach on international law. It argues that if its political influences further increase, international law will evolve towards its pre-1989 model dominated by the spirit of coordination to secure the states’ peaceful coexistence, but without any ambitions to foster their deeper integration. The same part seeks to identify the main risks for the stability of the existing legal order if the populists’ concept were to become a dominating current in the ongoing discussion on international law. Part V seeks to explain why the efforts of the international community to address concerns determined in Part II have not been successful, and it demonstrates some possible solutions to mitigate these extralegal factors that contributed to the increasing popularity of populism worldwide.

I conclude that it is legitimate to understand the recent populists’ attack upon the current shape of international law as a backlash against increasing disparities among nations (and simple individuals) and abuses they cause in day-to-day practice. Nonetheless, it is doubtful if the cure the populists suggest may help overcome the existing system’s shortcomings. It is more probable that once the propositions or populists’ demands are accepted in international law, the world will be less prosperous, secure, and predictable than it used to be until now. The most recent developments in Ukraine, aggressed by authoritarian Putin’s Russia, strongly favour this view.