Gajda Mateusz, Przemoc w pracy. Środki ochrony prawnej i metody przeciwdziałania

Przemoc od wieków towarzyszy ludziom w niemal każdej sferze życia, nierzadko przesądzając o ich losach. Jest wykorzystywana jako metoda rozwiązywania konfliktów, środek służący zdobyciu władzy, walce o pozycję społeczną czy też podkreśleniu dominacji nad drugim człowiekiem. Nie dziwi zatem, że jest przedmiotem zainteresowania przedstawicieli wielu nauk, w tym nauk psychologicznych, historycznych, socjologicznych czy też nauk o zarządzaniu.

Zjawisko przemocy narusza podstawowe normy moralne i dlatego znajduje się również w centrum zainteresowania nauk prawnych. Prawo – jako zbiór norm wyznaczających członkom społeczności określone zasady postępowania – odgrywa szczególną rolę w urzeczywistnianiu i egzekwowaniu oczekiwań społecznych w zakresie walki z przemocą oraz zadośćuczynianiu szkodom powstałym w jej wyniku. Prima facie może się wydawać, że zakaz stosowania przemocy został przewidziany wyłącznie na gruncie prawa karnego, czyli gałęzi prawa określającej sankcje za dopuszczanie się nieakceptowanych społecznie zachowań. W ostatnich latach można zaobserwować tendencję do wprowadzania licznych rozwiązań przeciwdziałających różnym formom przemocy także na gruncie prawa prywatnego. Szczególnymi regulacjami w tym zakresie są przede wszystkim przepisy zakazujące przemocy w pracy stanowiącej problem osób zarobkujących na całym świecie.

Głównym celem niniejszej monografii jest analiza polskich standardów ochrony przed przemocą w pracy, czyli rozwiązań ukierunkowanych na zapobieganie i eliminowanie różnych przejawów agresywnych zachowań w miejscu pracy, a także zadośćuczynianie szkodom powstałym w jej wyniku. Tytułem uwag wprowadzających należy podkreślić, że przemoc w pracy nie powinna być rozpatrywana wyłącznie w kategoriach problemu osób zatrudnionych w ramach stosunku pracy. Na przemoc w pracy narażeni są bowiem nie tylko pracownicy, ale także wszystkie inne osoby wykonujące pracę pod kierownictwem lub na rzecz podmiotu trzeciego, w tym przykładowo praktykanci oraz wolontariusze. Z tego względu w monografii zostanie dokonana również analiza standardów ochronnych zagwarantowanych osobom świadczącym pracę w różnych formach zatrudnienia niepracowniczego. Tak szeroki zakres badań nad problemem wydaje się szczególnie istotny w związku z pluralizmem prawnych form wykonywania pracy zarobkowej, a także niekontrolowanym rozwojem praktyki zastępowania umów o pracę elastycznymi formami zatrudnienia, takimi jak samozatrudnienie czy też wykonywanie pracy z wykorzystaniem platform cyfrowych w ramach tzw. rynku umów krótkoterminowych (ang. gig economy). Co istotne, dalsze rozważania nie będą ograniczały się wyłącznie do analizy przepisów prawa pracy. Normy te nie są wystarczającym źródłem informacji o standardach ochrony ofiar, w szczególności o ich uprawnieniach i gwarancjach. Występowanie przemocy w pracy może zostać bowiem uznane za naruszenie norm prawa karnego czy też prawa cywilnego, co wpływa na sytuację prawną ofiary przemocy, sprawcy, a także podmiotu zatrudniającego i przemawia za koniecznością podjęcia interdyscyplinarnych badań nad problemem.

W dalszych rozważaniach zostanie także podjęta próba ustalenia, czy polskie standardy ochrony prawnej przed przemocą w pracy zapewniają porównywalny poziom ochrony, jaki został przyjęty przez zagranicznych ustawodawców, co wydaje się istotne w dobie globalizacji sprzyjającej ujednolicaniu standardów ochrony prawnej osób zarobkujących. Przepisy polskiego prawa zostaną ocenione również przez pryzmat konwencji nr 190 MOP oraz zalecenia nr 206 MOP w sprawie eliminacji przemocy i molestowania w świecie pracy. Taka ocena wydaje się szczególnie istotna w związku z możliwością ratyfikowania przez Polskę konwencji nr 190 MOP i koniecznością dostosowania przepisów polskiego prawa do jej wymogów. W monografii zostaną również omówione wybrane metody przeciwdziałania przemocy w pracy, w tym rozwiązania rekomendowane przez organizacje międzynarodowe, a także prewencyjne środki stosowane przez zagranicznych ustawodawców. Ich analiza pozwoli na zaprezentowanie najskuteczniejszych metod walki z przemocą w pracy, które mogą być stosowane przez podmioty zatrudniające w Polsce.

W tym miejscu należy zasygnalizować, że podmioty zatrudniające w Polsce borykają się z licznymi problemami praktycznymi związanymi z przeciwdziałaniem patologicznym zachowaniom w miejscu pracy. Przepisy zakazujące różnych form agresywnych zachowań, w tym molestowania, molestowania seksualnego oraz mobbingu, zostały wprowadzone do systemu polskiego prawa pracy ponad 15 lat temu. Pomimo to w wielu miejscach pracy nie podjęto jakichkolwiek działań prewencyjnych. Nierzadko podmioty zatrudniające decydują się na podjęcie walki z agresywnymi zachowaniami dopiero po oficjalnym zgłoszeniu problemu przez ofiary przemocy, najczęściej po wszczęciu postępowań sądowych, w których ofiary domagają się zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Świadczy to nie tylko o lekceważeniu problemu przez podmioty zatrudniające, ale także o niewystarczającej wiedzy o potencjalnych ryzykach związanych z agresją, w tym o jej negatywnym wpływie na proces świadczenia pracy.

Niski poziom wiedzy podmiotów zatrudniających o skutkach przemocy w pracy wydaje się korespondować z aktualnym brzmieniem przepisów polskiego prawa. Pomimo że obowiązujące regulacje wprowadzają zakaz dopuszczania się molestowania, molestowania seksualnego i mobbingu, to nie wskazują możliwych sposobów zapobiegania i zwalczania nagannych zjawisk w miejscu pracy, pozostawiając podmiotom zatrudniającym dużą swobodę wyboru działań prewencyjnych. Lakoniczność polskich regulacji przeciwdziałających wybranym formom przemocy w pracy kontrastuje z rozwiązaniami prawnymi wdrożonymi przez zagranicznych ustawodawców. Za godne uwagi należy uznać m.in. zasady przyjęte na gruncie prawa amerykańskiego, kanadyjskiego, niemieckiego, belgijskiego oraz francuskiego przewidujące rozbudowane standardy ochrony ofiar, a także nakładające na pracodawców szereg jasno sprecyzowanych prewencyjnych obowiązków.

W ramach uwag wstępnych istotne wydaje się przybliżenie siatki terminologicznej stosowanej w opracowaniu. Wyjaśnienia wymaga przede wszystkim posługiwanie się terminem przemocy w pracy, który nie jest pojęciem języka prawnego zarówno w Polsce, jak i w większości zagranicznych systemów prawnych. Głównym argumentem przemawiającym za użyciem tego pojęcia była chęć objęcia jednym zbiorczym terminem zjawiska molestowania, molestowania seksualnego oraz mobbingu, a także innych nagannych zachowań skutkujących zagrożeniem bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego pracownika. Podstawową zaletą pojęcia przemocy w pracy jest możliwość używania go do określenia wszelkich rodzajów przemocy, jakie mają miejsce w związku ze świadczeniem pracy, w tym przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, werbalnej i niewerbalnej.

Choć w toku dalszych rozważań zostaną omówione środki ochrony prawnej przysługujące ofiarom przemocy zatrudnionym zarówno w ramach tradycyjnego stosunku pracy, jak i w wybranych formach zatrudnienia niepracowniczego, w opracowaniu będą używane zasadniczo pojęcia pracodawcy i pracownika, tj. stron tradycyjnego stosunku pracy. Niezależnie od tego w pierwszym rozdziale monografii zostaną przedstawione rozważania ukierunkowane na znalezienie odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu obowiązek przeciwdziałania przemocy w pracy powinien znaleźć odpowiednie zastosowanie także do innych podmiotów zatrudniających, w szczególności korzystających z pracy osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych.

Monografia została podzielona na pięć rozdziałów. Pierwszy rozdział ma charakter wprowadzający i jego głównym zadaniem będzie przedstawienie istoty zjawiska przemocy w pracy. Analiza agresywnych zachowań związanych ze świadczeniem pracy rozpocznie się od przedstawienia definicji przemocy w pracy, a także zaprezentowania podstawowych informacji dotyczących najbardziej typowych jej przejawów, w tym mobbingu, molestowania, molestowania seksualnego czy też napaści fizycznych. Szczególna uwaga zostanie poświęcona również odpowiedzi na pytanie, do jakich podmiotów mają zastosowanie przepisy zapobiegające przemocy w pracy, a także ustaleniu zakresu miejscowo-czasowego omawianego zjawiska.

W drugim rozdziale opracowania zostaną zaprezentowane podstawowe informacje dotyczące działań zapobiegających różnym formom przemocy w pracy podjętych przez międzynarodowe organizacje, w szczególności Międzynarodową Organizację Pracy oraz Unię Europejską. Warto podkreślić, że zdecydowana większość zagranicznych regulacji przeciwdziałających przemocy w pracy została wprowadzona w drodze implementacji zasad prawa międzynarodowego publicznego i prawa europejskiego, co świadczy o ich dużym wpływie na kształtowanie się standardów ochrony ofiar. W drugim rozdziale opracowania zostaną także omówione standardy ochrony prawnej przed przemocą w pracy wdrożone w zagranicznych porządkach prawnych. Szczególna uwaga zostanie poświęcona rozwiązaniom przyjętym w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Kanadzie, Belgii, we Francji oraz w Niemczech. Dobór wspomnianych porządków prawnych został dokonany w oparciu o stopień szczegółowości przepisów przeciwdziałających przemocy w pracy, jakości wdrożonych regulacji, a także ich potencjalnej egzekwowalności. Zbadanie rozwiązań prawnych stosowanych w systemie prawnym Stanów Zjednoczonych Ameryki jest uzasadnione przede wszystkim znaczeniem dorobku amerykańskiej jurysprudencji dla globalnego rozwoju standardów ochrony prawnej przed molestowaniem i molestowaniem seksualnym. Analiza amerykańskich środków ochronnych wydaje się także konieczna z tego powodu, że to właśnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki od lat mają miejsce najbrutalniejsze przejawy przemocy w pracy. Jeśli chodzi o przepisy prawa kanadyjskiego, to ich szczegółowe omówienie jest uzasadnione przede wszystkim uregulowaniem problematyki przemocy w pracy w kategoriach naruszenia standardów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Wybór modeli ochrony prawnej przed przemocą w pracy przyjętych w Belgii, Niemczech i we Francji jest natomiast podyktowany koniecznością przedstawienia regulacji wdrożonych w wyniku implementacji unijnych dyrektyw dotyczących zasady równego traktowania w zatrudnieniu, a także potrzebą zaprezentowania rozwiązań umożliwiających podejmowanie działań prewencyjnych nie tylko przez pracodawcę, ale również przez przedstawicieli pracowników. Rozważania dotyczące wskazanych pięciu zagranicznych porządków prawnych zostaną uzupełnione dodatkowym podrozdziałem zawierającym informacje dotyczące najbardziej interesujących rozwiązań stosowanych w innych systemach prawnych.

Problematyka dotycząca polskich standardów ochrony prawnej przed przemocą w pracy stanie się przedmiotem rozważań w trzecim rozdziale opracowania. W centrum uwagi znajdą się głównie przepisy Kodeksu pracy regulujące stosunki zatrudnienia zdecydowanej większości osób zarobkujących w Polsce. W rozdziale tym zostanie dokonana również analiza norm Konstytucji RP, przepisów prawa cywilnego, a także regulacji prawa karnego zabezpieczających interesy ofiar przemocy w pracy. Rozważania skupią się też na przedstawieniu środków prewencyjnych przyjętych na gruncie ustaw regulujących zasady wykonywania pracy w wybranych rodzajach zatrudnienia niepracowniczego. Uwagi krytyczne dotyczące rozwiązań przyjętych przez polskiego ustawodawcę zostaną zaprezentowane w czwartym rozdziale opracowania.

Ostatni, piąty rozdział monografii będzie poświęcony problematyce zarządzania ryzykiem przemocy w pracy. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na zagadnienia praktyczne związane ze stosowaniem różnych środków prewencji w celu zabezpieczenia interesów ofiar niepożądanego zjawiska. Rozważania skupią się przede wszystkim na analizie podstawowego środka zapobiegającego przemocy w pracy, a mianowicie wewnątrzzakładowej polityki antyprzemocowej umożliwiającej ofiarom wszczęcie postępowania wyjaśniającego.

Jeśli chodzi o metodologię przeprowadzonych badań, to w opracowaniu posłużono się zasadniczo metodami: dogmatycznoprawną oraz teoretycznoprawną. Ze względu na komparatystyczny charakter opracowania oraz silne powiązanie przemocy w pracy z sytuacją gospodarczo-społeczną panującą w danym społeczeństwie wykorzystano także metodę prawnoporównawczą oraz metodę historycznoprawną. Z uwagi na szczególne znaczenie obowiązku ochrony pracownika przed przemocą w pracy w toku dalszych rozważań została zastosowana również metoda aksjologiczna.

Stan prawny: 16.04.2022 r.

***

Opracowanie stanowi rozwiniętą wersję rozprawy doktorskiej obronionej z wyróżnieniem w 2021 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Rozprawa ta zdobyła II miejsce w XXIII edycji konkursu na najlepsze prace magisterskie i doktorskie w dziedzinie pracy oraz polityki społecznej organizowanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.

W tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować mojemu promotorowi Profesorowi Zbigniewowi Góralowi za nieocenioną pomoc i wsparcie w przygotowaniu rozprawy doktorskiej oraz za opiekę w trakcie studiów doktoranckich. Dziękuję również recenzentowi niniejszej monografii Panu Profesorowi Krzysztofowi Baranowi, a także moim recenzentom w przewodzie doktorskim: Panu Profesorowi Tadeuszowi Kuczyńskiemu, Pani Doktor Helenie Szewczyk oraz Pani Doktor Dorocie Karkowskiej, których trafne uwagi stały się inspiracją do uzupełnienia opracowania o nowe wątki.

Szczególne podziękowania składam mojej Mamie, której jestem wdzięczny za wsparcie udzielone w procesie mojej edukacji.