Błaszczyk Magdalena, Przepadek w polskim prawie karnym skarbowym

Prawo karne skarbowe jest wyspecjalizowanym działem szeroko rozumianego prawa karnego (sensu largo). Zostało wyodrębnione spośród innych działów prawa karnego ze względu na przedmiot ochrony. Zapewnia prawnokarną ochronę interesów finansowych Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i – od dnia 1 maja 2004 r. – Unii Europejskiej. Stanowi swoistą nadbudowę nad prawem skarbowym rozumianym jako prawo finansów publicznych, prawo zobowiązań publicznych o charakterze daninowym .

Pojęcie „prawo karne skarbowe” może być używane w dwóch znaczeniach. Po pierwsze, można je stosować dla określenia norm definiujących czyny zabronione jako przestępstwa skarbowe oraz wykroczenia skarbowe, kary i środki karne stosowane wobec ich sprawców oraz zasady odpowiedzialności karnej skarbowej. W tym rozumieniu jest to prawo karne skarbowe sensu stricto, tj. materialne prawo karne skarbowe. Po drugie, pojęcia „prawo karne skarbowe” można używać, mając na myśli wszelkie normy prawa związane z odpowiedzialnością karną skarbową (tj. karnoskarbowe normy materialnoprawne, procesowe i wykonawcze). W tym rozumieniu jest to prawo karne skarbowe sensu largo .

Przedmiot ochrony prawa karnego skarbowego ma charakter ekonomiczny, ponadindywidualny. „Wpływa to na postrzeganie przestępstw i wykroczeń skarbowych w oczach opinii społecznej jako przestępstw (i wykroczeń) «bez ofiar», ponieważ «pokrzywdzony» jawi się jako organizacja anonimowa” . Uważa się, że przestępczość skarbowa ma raczej charakter administracyjny, a nie kryminalny, i obejmuje czyny o drobnym ciężarze . Takie oceny, które – po głębszej analizie problemu – nie wydają się uprawnione , powodują, że trudno racjonalizować surowe konsekwencje, przewidziane zwłaszcza dla sprawców przestępstw skarbowych, i egzekwować posłuch dla zakazów i nakazów karnoskarbowych.

Bardzo ogólny przedmiot ochrony prawa karnego skarbowego „w istocie stanowi pewną zbiorczą klauzulę obejmującą zróżnicowane dobra i interesy związane z funkcjonowaniem i egzekwowaniem różnych danin publicznych, z obrotem dewizowym oraz z działalnością w zakresie gier i zakładów wzajemnych” . Poszczególne grupy przestępstw i wykroczeń skarbowych, zdefiniowane w części szczególnej tytułu I k.k.s., wyodrębnione rodzajowo (podatkowe, celne, dewizowe i hazardowe), cechuje daleko posunięty indywidualizm. Wynika on z dużych odrębności pomiędzy prawem podatkowym, celnym, dewizowym i hazardowym.

Prawo karne skarbowe ma za zadanie zapewnić ww. dobrom podwyższoną, opartą na instrumentarium prawnokarnym ochronę, tj. gwarantować prawnokarną ochronę interesów finansowych Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i Unii Europejskiej w zakresie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier losowych. Zabezpieczenie interesów fiskalnych państwa i innych uprawnionych podmiotów w zakresie wpływów z podatków, ceł oraz z dokonywanych operacji w zakresie obrotu dewizowego i monopolu loteryjnego Skarbu Państwa co do zasady stanowi domenę prawa finansowego. Wszelkie naruszenia w tej materii wywołują więc przede wszystkim sankcje administracyjnoprawne.

W prawie karnym skarbowym wybrane naruszenia reguł prawa finansowego w przedmiocie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier hazardowych uznano za przestępstwa skarbowe oraz wykroczenia skarbowe . Istnieje więc ścisłe powiązanie prawa karnego skarbowego z prawem finansów publicznych, prawem skarbowym, które ma charakter prawa pierwotnego w zakresie reglamentacji prawnej w dziedzinie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier losowych. Prawo karne skarbowe ma w zakresie ochrony interesów fiskalnych państwa i innych uprawnionych podmiotów charakter wtórny. Ochrona karnoskarbowa ma ewidentnie charakter wspomagający, subsydiarny w stosunku do ochrony przewidzianej w prawie finansowym . W literaturze przedmiotu zwraca na to uwagę L. Wilk, podkreślając, że „prawo karne skarbowe nie tworzy norm szczegółowych w dziedzinie prawa finansowego, lecz zabezpiecza na zasadzie ultima ratio istniejące normy prawa finansowego, będąc wobec tego ostatniego, jako pierwotnego, prawem wtórnym (posiłkowym)” . Niemniej to instrumentarium karnoskarbowe jest z założenia surowsze, bardziej represyjne, a w konsekwencji ma co do zasady większy potencjał perswazyjny niż sankcje administracyjnoprawne .

W konsekwencji należyta prawnokarna ochrona interesów finansowych Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej nie jest zadaniem łatwym. Wymaga zastosowania specjalistycznych narzędzi, specyficznych dla tej dziedziny prawa instytucji, nieznanych prawu karnemu powszechnemu, takich jak czynny żal karnoskarbowy, dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, odpowiedzialność posiłkowa czy interwencja. W zadanie adekwatnej ochrony interesów fiskalnych państwa i UE wpisują się jednak również liczne instytucje znane prawu karnemu, ale uregulowane w prawie karnym skarbowym – w większym bądź w mniejszym stopniu – odmiennie. Do takich instytucji należy m.in. usiłowanie, nadzwyczajne obostrzenie kary czy przepadek.

Z powodu swej specyfiki polskie prawo karne skarbowe jest konsekwentnie – od pierwszej ustawy karnej skarbowej z 1926 r. po obecnie obowiązującą regulację – normowane w osobnym od kodyfikacji karnej akcie normatywnym. De lege lata prawo karne skarbowe zostało uregulowane w ustawie z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy. Ustawodawca zdefiniował w nim autonomicznie, bez odwołań do kodeksu karnego , pojęcie czynu zabronionego oraz przestępstwa skarbowego i wykroczenia skarbowego. Wprowadził własne zasady odpowiedzialności za obie kategorie czynów skarbowych. W kodeksie karnym skarbowym odpowiedzialności za przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe nie określa się ogólnym pojęciem „odpowiedzialność karna”. Ustawa operuje określeniami „odpowiedzialność karna za przestępstwa skarbowe” oraz „odpowiedzialność za wykroczenia skarbowe”. Wskazane zabiegi legislacyjne dowodzą, że intencją ustawodawcy było definitywne oddzielenie materii prawa karnego skarbowego od materii prawa karnego sensu stricto . W konsekwencji tego podziału należy przyjąć, że na gruncie szeroko rozumianego prawa karnego pojęcie „przestępstwo skarbowe” ma obecnie charakter autonomiczny i nie wchodzi w zakres pojęcia „przestępstwo”. Kodeks karny skarbowy formalnie rozgraniczył bowiem w prawie karnym te pojęcia .

Kodeks karny skarbowy stanowi kodyfikację zupełną, tj. zawiera definicje wszystkich typów przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych. Przestępstwa skarbowe stanowią grupę cięższych naruszeń zabronionych przez kodeks i są zagrożone karą grzywny w stawkach dziennych, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności (art. 53 § 2 k.k.s.). Wykroczenia skarbowe natomiast to czyny zabronione przez kodeks pod groźbą kary grzywny określonej kwotowo (art. 53 § 3 k.k.s.). Mogą być definiowane jako samodzielne typy czynów zabronionych , jako typy czynów zabronionych przepołowionych w stosunku do przestępstw skarbowych oraz jako typy czynów zabronionych subsydiarne względem innych wykroczeń skarbowych albo przestępstw skarbowych .

Kodeks karny skarbowy ma też charakter kodyfikacji kompleksowej – składa się z części materialnoprawnej, procesowej i wykonawczej. Z uwagi jednak na prawnokarną naturę regulacji poszczególne części pozostają powiązane z kodyfikacją prawa karnego powszechnego .

Ustawodawca, mając świadomość specyficznej „interdyscyplinarnej” natury prawa karnego skarbowego, powinien je regulować w harmonii i ścisłym powiązaniu z rozwiązaniami przyjętymi w prawie karnym powszechnym i prawie skarbowym. Powinien przy tym wprowadzić środki efektywne, rzeczywiście służące dodatkowej, wzmocnionej ochronie interesów fiskalnych państwa i innych uprawnionych podmiotów, respektując przy tym fakt, że za swoje zachowanie sprawca poniesie konsekwencje nie tylko prawnokarne, ale również te przewidziane w prawie finansowym.

Za najpoważniejsze naruszenia reguł prawa finansowego prawo karne skarbowe powinno przewidywać odpowiednio surowe sankcje karne. Mając jednak na uwadze specyficzną, wspomagającą rolę prawa karnego skarbowego, podstawowe znaczenie dla tej dziedziny prawa powinna odgrywać – i odgrywa – zasada zabezpieczenia interesów finansowych Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i Unii Europejskiej przez zapewnienie wyrównania należności publicznoprawnej uszczuplonej czynem sprawcy, wyrażana w realizacji funkcji egzekucyjnej. Analiza całokształtu uregulowań kodeksu karnego skarbowego wskazuje, że „prawo karne skarbowe przywiązuje szczególną wagę do wypełniania funkcji egzekucyjnej, w mniejszym natomiast stopniu do realizowania funkcji represyjnej” . Złagodzeniu represyjnych rozwiązań przyjętych w kodeksie karnym skarbowym służy przede wszystkim instytucja czynnego żalu karnoskarbowego (art. 16 k.k.s.). Realizację tego celu zapewniają też liczne możliwości konsensualnego zakończenia postępowania w sprawie o przestępstwo skarbowe czy wykroczenie skarbowe, w tym – swoiste dla prawa karnego skarbowego – dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.

Przepadek jest środkiem penalnym przewidzianym za przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, który wpisuje się w potrzeby prawa karnego skarbowego. „Ratio legis przepadku tkwi w konieczności pozbawienia sprawcy tak owoców czynu, środków, które służyły mu do jego popełnienia, jak i przedmiotów połączonych ściśle z samym przedmiotem czynu i służących do jego opakowania; sprawca nie powinien bowiem uzyskać z czynu zabronionego żadnych korzyści, tylko dlatego, że poniesie karę (przepadek jako środek karny obok kary), albo że nie będzie jej ponosił z różnych prawnych względów (środek karny bez kary), albo ponieść nie może (środek zabezpieczający)” .

Z uwagi na swój ekonomiczny charakter przepadek doskonale odpowiada potrzebom prawa karnego skarbowego. Wpisuje się zarówno w rozwiązania prowadzące do bardzo surowych konsekwencji karnych dla sprawców poważnych przestępstw skarbowych, jak i w instytucje degresji karania – wspomniany już czynny żal karnoskarbowy czy dobrowolne poddanie się odpowiedzialności – pragmatycznie zorientowane przede wszystkim na zbilansowanie stanu finansów publicznych. Jako narzędzie o bardzo elastycznym charakterze przepadek łatwo adaptuje się też do różnych potrzeb.

Celem moich badań jest uzyskanie możliwie najpełniejszego normatywnego obrazu przepadku karnoskarbowego. Wychodzę bowiem z założenia, że dobra, racjonalna i prawidłowa regulacja ustawowa tej instytucji ma fundamentalne znaczenie dla jej stosowania. W konsekwencji zasadnicza część moich rozważań sprowadza się do prezentacji przepisów obowiązującego prawa karnego skarbowego dotyczących przepadku. Postawiłam przed sobą zadanie krytycznej, wyczulonej na wszelkie nieprawidłowości, analizy tych regulacji. Jestem bowiem zdania, że niezmienność prawa – choć cenna – nie stanowi wartości samej w sobie i nawet tradycyjne, od dziesiątek lat utrzymywane rozwiązania należy analizować krytycznie, z gotowością na zmianę .

Analizując przepisy dotyczące przepadku karnoskarbowego, chcę przede wszystkim ustalić znaczenie i rangę tej instytucji w materialnym prawie karnym skarbowym. W tym aspekcie stawiam tezę, że przepadek powinien być jednym z podstawowych środków reakcji karnej na szeroko rozumianą przestępczość skarbową (obejmującą przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe).

W dalszej kolejności zależy mi na zobrazowaniu podobieństw i różnic pomiędzy przepadkiem karnoskarbowym a przepadkiem powszechnym, orzekanym za przestępstwa powszechne. Chcę ustalić, jakie i na ile uzasadnione są różnice. Uważam, że przepadek jako instytucja o charakterze „uniwersalnym” dla szeroko rozumianego prawa karnego (znana prawu przestępstw i wykroczeń powszechnych, wojskowych, skarbowych oraz ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary ) powinien być uregulowany jak najbardziej jednolicie, w zunifikowany sposób. Jako punkt odniesienia przyjmuję regulacje dotyczące przepadku powszechnego. Uważam, że jest to uzasadnione z uwagi na rolę prawa karnego powszechnego w systemie szeroko rozumianego prawa karnego. Stawiam tezę, że różnice pomiędzy przepadkiem w prawie karnym skarbowym i przepadkiem w prawie karnym powszechnym powinny być jak najmniejsze, a wszelkie odmienności pomiędzy regulacjami powszechnymi i karnoskarbowymi muszą być podyktowane ich niezbędnością dla prawa karnego skarbowego.

Kompleksowa prezentacja unormowania instytucji przepadku karnoskarbowego zostanie poprzedzona analizą standardów w prawie międzynarodowym, regulacji w prawie unijnym oraz zasad konstytucyjnych, które dotyczą przepadku i determinują rozwiązania przyjęte przez polskiego ustawodawcę.

Wprowadzeniem do analiz obecnie obowiązującego stanu prawnego będzie krótki rys historyczny, który ma za zadanie wskazać pewne trwałe prawidłowości w obrębie regulacji przepadku i kierunek jej ewolucji.

Analiza przepisów regulujących instytucję przepadku w prawie karnym skarbowym zostanie przeprowadzona na trzech płaszczyznach: materialnoprawnej, procesowej i egzekucyjnej. Będzie stanowiła trzon niniejszego opracowania. O znaczeniu każdej instytucji prawnej, będącej swoistym narzędziem służącym realizacji określonego celu, decyduje bowiem jej specyficzne przeznaczenie (materia), zgodne z nim wykorzystanie (procedura) oraz osiągnięty w ten sposób efekt (egzekucja).

Prezentacja przepisów materialnego prawa karnego skarbowego, które normują przepadek i określają sposób oraz zasady jego stosowania, ma za zadanie zidentyfikować go jako narzędzie prawne i zakreślić płaszczyzny jego wykorzystania. To pozwoli zobrazować skalę zastosowania przepadku w prawie karnym skarbowym. Przepadek uregulowany w przepisach kodeksu karnego skarbowego wykazuje szereg podobieństw, ale też liczne odrębności w stosunku do odpowiadającej mu nazwowo (w dużej mierze też zakresowo) instytucji przepadku w prawie karnym powszechnym. Wskażę najbardziej istotne podobieństwa i różnice przepadku karnoskarbowego w stosunku do regulacji przepadku w prawie karnym powszechnym. Te analizy porównawcze przeprowadzę w powiązaniu z analizami dotyczącymi konkretnych regulacji karnoskarbowych w kolejnych rozdziałach części III niniejszego opracowania. Moim zdaniem pozwoli to należycie osadzić odniesienia do kodeksu karnego czy kodeksu wykroczeń w kontekście normatywnym kodeksu karnego skarbowego.

W dalszej kolejności zostaną zaprezentowane te rozwiązania natury procesowej, które dotyczą przepadku karnoskarbowego, tj. które są poświęcone tej instytucji albo których wykorzystanie jest od niej zależne. Analizie zostaną poddane zarówno przepisy kodeksu karnego skarbowego, jak i wybrane, znajdujące odpowiednie zastosowanie do postępowań w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, przepisy kodeksu postępowania karnego. W tym obszarze fundamentalne znaczenie mają przepisy normujące instytucję zabezpieczenia majątkowego dokonywanego na poczet przepadku. Spośród rozwiązań procesowych na uwagę zasługuje także instytucja interwencji oraz dwa specyficzne dla regulacji karnej skarbowej postępowania szczególne: postępowanie w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności i postępowanie w stosunku do nieobecnych. Każde z tych zagadnień to temat na osobną monografię. Ja zaprezentuję je jedynie w zarysie, skupiając się głównie na tych aspektach, które dotyczą przepadku. Osobną uwagę poświęcę również specjalnym regułom orzekania przepadku tytułem środka zabezpieczającego. Ilustrację tej części wywodu będzie stanowiła prezentacja praktycznych aspektów środków karnych przepadku oraz przepadku orzekanego tytułem środka zabezpieczającego .

Analiza przepisów egzekucyjnych dotyczących przepadku będzie się opierała na analogicznych założeniach jak analiza przepisów procesowych. Zaprezentowane zostaną regulacje prawne, które odnoszą się do przepadku karnoskarbowego. Analizie będą poddane zarówno przepisy kodeksu karnego skarbowego, jak i wybrane, znajdujące odpowiednie zastosowanie do egzekucji przepadku orzekanego za przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, przepisy kodeksu karnego wykonawczego.

Uzupełnienie wywodu na temat przepadku w polskim prawie karnym skarbowym stanowić będzie analiza wybranych rozwiązań przyjętych w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, które determinują charakter i rozmiar odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony jako przestępstwo skarbowe, a przy tym wiążą się z tematyką niniejszego opracowania. Przepadek stanowi bowiem jeden z podstawowych instrumentów penalnych przewidzianych w tej ustawie. Przy tym w prawie karnym skarbowym przewidziano pewne możliwości odebrania korzyści majątkowej z popełnionego przestępstwa skarbowego osobie trzeciej – rzeczywistemu beneficjentowi tej korzyści. Prawo karne skarbowe co do zasady przewiduje też przepadek przedmiotów niebędących własnością sprawcy. Pojawia się więc ryzyko ewentualnego dublowania represji względem tego samego podmiotu, czemu powinny zapobiegać stosowne dyrektywy wymiaru kary zawarte w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. To zagadnienie będzie również przedmiotem moich analiz.

De lege lata podstawowym problemem polskiego prawa karnego skarbowego jest brak dostatecznej skuteczności . Analiza rozwiązań przyjętych w prawie karnym skarbowym w zakresie szeroko rozumianego przepadku musi uwzględniać tę kwestię. Będzie więc zorientowana także praktycznie, celowościowo. Instytucja przepadku karnoskarbowego, będącego jednym z podstawowych środków penalnych w prawie karnym skarbowym, powinna bowiem zostać unormowana w sposób szczególnie funkcjonalny.

Płaszczyznę badań dotyczących instytucji przepadku karnoskarbowego w niniejszej rozprawie stanowi prawo karne skarbowe w szerokim znaczeniu tego pojęcia (obejmujące prawo materialne, procesowe i wykonawcze). Z uwagi na powiązania kodyfikacji karnej skarbowej z kodyfikacją powszechną badania objęły też szeroko rozumiane prawo karne: materialne, procesowe i wykonawcze. Dla pełniejszej analizy instytucji przepadku karnoskarbowego konieczne okazało się też badanie wybranych przepisów Konstytucji RP oraz dokumentów prawa międzynarodowego i prawa Unii Europejskiej. Taka płaszczyzna badawcza jest konsekwencją celów postawionych przed niniejszym opracowaniem i założeń badawczych.

Główną metodą badawczą wykorzystywaną w tym opracowaniu jest metoda logiczno-językowa, zwana również formalno-dogmatyczną . Posłużyła ona do analizy obecnie obowiązujących regulacji prawnych, które determinują kształt instytucji przepadku karnoskarbowego i jej wykorzystanie w ramach innych instytucji czy postępowań karnoskarbowych. Pozwoliła ustalić znaczenie poszczególnych przepisów, uporządkować je i ocenić, na ile mogą pełnić przypisaną im funkcję oraz czy odpowiadają dotyczącym przepadku standardom konstytucyjnym i wymogom wyznaczonym przez prawo międzynarodowe i unijne.

Uzupełniająco wykorzystałam metodę historycznej analizy prawa . Okazała się niezbędna zwłaszcza w ramach analiz piśmiennictwa oraz orzeczeń sądowych.

W polskim piśmiennictwie prawniczym temat przepadku karnoskarbowego nie był dotychczas kompleksowo, monograficznie ujmowany. Podjęte przeze mnie zadanie ma charakter pionierski. Przedmiot analiz monograficznych stanowił jedynie przepadek prawnokarny, tj. instytucja prawa karnego powszechnego . Przy licznych podobieństwach obie instytucje cechują jednak daleko posunięte odrębności. Na szereg z nich, zwłaszcza tych materialnoprawnych, wskazuję w mojej pracy.

Warto zwrócić uwagę, że w literaturze dotyczącej prawa karnego skarbowego opracowania monograficzne są rzadkością. Z perspektywy moich doświadczeń badawczych ta prawidłowość wydaje się powodowana ogromnym rozmiarem wyzwania, jakie stanowi rozbudowana i pogłębiona analiza przepisów kodeksu karnego skarbowego, istotnie powiązanych z prawem karnym powszechnym, a jednak zdecydowanie odrębnych , przy tym dużo bardziej niż prawo karne powszechne podatnych na zmiany normatywne. Badacz musi się liczyć z tym, że prawo karne skarbowe podlega nie tylko zmianom dotyczącym bezpośrednio kodeksu karnego skarbowego, ale też licznym zmianom niejako „towarzyszącym” zmianom w prawie karnym powszechnym (prowadzącym też do modyfikacji przepisów kodeksu karnego skarbowego albo wynikającym z modyfikacji, stosowanych odpowiednio, przepisów kodeksu karnego, kodeksu postępowania karnego oraz kodeksu karnego wykonawczego) oraz – najczęstszym – zmianom w prawie skarbowym, które sukcesywnie modyfikują część szczególną kodeksu karnego skarbowego, zbudowaną na bazie konstrukcji częściowego blankietu.

***

Ta monografia nie powstałaby, gdyby nie wsparcie i pomoc wielu życzliwych mi osób. Wszystkim serdecznie dziękuję. Przed przystąpieniem do zasadniczej części rozważań chciałabym też szczególnie podziękować tym spośród Nich, które miały największy wpływ na kierunek moich badań i ostateczny kształt tekstu.

Dziękuję serdecznie prof. dr. hab. Lechowi Gardockiemu oraz prof. dr. hab. Piotrowi Kruszyńskiemu, którzy uwierzyli, że poradzę sobie z wyzwaniem prowadzenia wykładów z prawa karnego skarbowego i zwrócili moją uwagę badawczą na tę dziedzinę szeroko rozumianego prawa karnego.

Wyrażam głęboką wdzięczność prof. dr hab. Małgorzacie Król-Bogomilskiej – mojej naukowej mentorce – za trud wieloletniej opieki naukowej oraz okazywaną mi zawsze cierpliwość, serdeczność i życzliwość. Rozmowy z Panią Profesor pomogły mi sprecyzować temat mojej monografii, a Jej cenne uwagi do tekstu – wypracować jego ostateczny kształt.

Ogromny wpływ na moje spojrzenie na prawo karne skarbowe miała śp. dr hab. Monika Zbrojewska, prof. Uniwersytetu Łódzkiego, z którą na bieżąco konsultowałam wszystkie moje badawcze wątpliwości i która dopingowała mnie do pracy.

Serdecznie dziękuję dr Katarzynie Girdwoyń za wyjaśnienia dotyczące zawiłości postępowania karnego i koleżeńską recenzję procesowych części tekstu.

Chciałabym też wyrazić wdzięczność dr. hab. Igorowi Zgolińskiemu, prof. Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, za opracowanie recenzji wydawniczej mojej książki. Cenne uwagi Pana Profesora były dla mnie inspiracją do uzupełnienia tekstu i pozwoliły na usunięcie pewnych jego mankamentów.

Na koniec chciałabym podziękować za wsparcie i wyrozumiałość mojemu Mężowi i Synowi i właśnie Im zadedykować tę pracę.